Այս հոդվածն աղբյուրների կարիք ունի։ Դուք կարող եք բարելավել հոդվածը՝ գտնելով բերված տեղեկությունների հաստատումը վստահելի աղբյուրներում և ավելացնելով դրանց հղումները հոդվածին։ Անհիմն հղումները ենթակա են հեռացման։

Լեո
Ծնվել է	ապրիլի 26 (մայիսի 8), 1860
Ծննդավայր	Շուշի, Բաքվի նահանգ, Ռուսական կայսրություն
Վախճանվել է	նոյեմբերի 14, 1932 (72 տարեկան)
Վախճանի վայր	Երևան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ
Գերեզման	Գերեզման Լեոյի
Մասնագիտություն	պատմաբան, գրող, գրականագետ, հրապարակախոս, խմբագիր, արձակագիր և համալսարանի դասախոս
Ազգություն	հայ
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն և  ԽՍՀՄ
Կրթություն	Շուշիի թեմական հոգևոր դպրոց (1878)
Ուշագրավ աշխատանքներ	Անցյալից
Աշխատավայր	Երևանի պետական համալսարան
Լեո Վիքիքաղվածքում
Լեո Վիքիդարանում
Leo (historian) Վիքիպահեստում

Լեո (Առաքել Գրիգորի Բաբախանյան) (Քարին տակ, Արցախ, ապրիլի 26 (մայիսի 8), 1860, Շուշի, Բաքվի նահանգ, Ռուսական կայսրություն – նոյեմբերի 14, 1932, Երևան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ), հայ պատմաբան, գրող, գրականագետ, հրապարակախոս, ՀԽՍՀ գիտությունների և արվեստի ինստիտուտի իսկական անդամ, պրոֆեսոր։ Վերջինս իր Լեո կեղծանունը յուրացրել է դեռևս 18 տարեկանում և այդուհետ կոչվել գերմանացի գրող Ֆրիդրիխ Շպիլհագենի «Մեկը դաշտում զինվոր չէ» նշանավոր վեպի կերպարներից մեկի անունով։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծնվել է 1860 թվականի ապրիլի 26-ին Քարին տակ գյուղում, Արցախում, սովորել է քաղաքային դպրոցում։ 1878 թվականին ավարտել է Շուշիի քաղաքային վերակազմյալ դպրոցը։ Շուշիում և Բաքվում աշխատել է նոտարային գրագիր, հեռագրիչ, «Արոր» տպարանի կառավարիչ։ Պատանեկան տարիներից Լեոն աշխատակցել է «Մշակին», թողել է պատմագիտական, գրական և հրապարակախոսական մեծ ժառանգություն, հայոց պատմության մեծահատոր գործեր և բազմաթիվ հրապարակախոսական հոդվածներ։ 1877 թվականից աշխատակցել է «Մշակ», «Արձագանք», «Արմենիա», «Մուրճ», «Հանդես ամսօրյա», «Տարազ», «Հորիզոն», «Համբավաբեր», «Աղբյուր» և այլ պարբերականների։ Մինչև պատմագիտական իր աշխատությունները, Լեոն իր գրական գործունեության առաջին տասնամյակում զբաղվել է գրական–հրապարակախոսական աշխատանքներով, գրել է վեպեր, պատմվածքներ, վիպակներ, նաև «Վարդանանք» պիեսը։ 1906–1907 թվականներին դասավանդել է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանում, ապա տեղափոխվել է Թիֆլիս և նվիրվել գիտական աշխատանքի։

1924 թվականին Խորհրդային Հայաստանի կառավարության հրավերով նա Թիֆլիսից եկել է Երևան և աշխատանքի անցել ԵՊՀ-ում, որտեղ կարդացել է հայոց պատմության դասընթաց։ Նրա դասախոսությունները տպագրվել են ձեռագրի իրավունքով և Հակոբ Մանանդյանի դասախոսությունների հետ միասին դարձել հայոց պատմության համալսարանական առաջին դասագրքերը։

ԵՊՀ-ում հայագիտական առարկաների դասավանդումը գիտական մակարդակի վրա դնելու գործում Հակոբ Մանանդյանի, Մանուկ Աբեղյանի, Հրաչյա Աճառյանի և ուրիշների հետ միասին մեծ երախտիք ունի նաև Լեոն։ 1925 թվականին Լեոյին շնորհվել է պրոֆեսորի կոչում։ Նույն թվականին նա դարձել է ՀԽՍՀ գիտության և արվեստի ինստիտուտի (1930 թվականից՝ ՀԽՍՀ գիտությունների ինստիտուտ) իսկական անդամ։

Մեծ է Լեոյի վաստակը հայ հասարակական մտքի, հայ գրականության ու մշակույթի պատմության ուսումնասիրության բնագավառում։ Նա առաջինն էր, որ հանգամանորեն ուսումնասիրեց հայ հասարակական մտքի ականավոր ներկայացուցիչներ Ստեփանոս Նազարյանցի և Գրիգոր Արծրունու կյանքն ու գործունեությունը, փորձեց ցույց տալ նրանց տեղն ու դերը հասարակականքաղաքական և մտավոր զարգացման ասպարեզում^[1]։

Վախճանվել է 1932 թվականի նոյեմբերի 14-ին Երևանում։

Լեոյի անունով Երևանում կոչվել են դպրոց և փողոց։ Լեոյի անվան փողոց կա Ստեփանակերտում։ Լեոյի բրոնզաձույլ կիսանդրին գտնվում է ԵՊՀ կենտրոնական մասնաշենքի նախասրահում։

Գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լեոն առաջին պատմաբաններից էր, որ ձեռնամուխ եղավ հայ ժողովրդի նոր և նորագույն շրջանների պատմության ուսումնասիրությանը՝ հայ ազատագրական շարժումների, հայկական հարցի, Առաջին համաշխարհային պատերազմի և հայ ժողովրդի մեծ ողբերգության հետ կապված հարցերին։

Լեոն գրել է հարյուրավոր քննադատական հոդվածներ, պատմագիտական ու գրականագիտական ուսումնասիրություններ։ Հայոց պատմության հանգուցային շատ հարցեր լուսաբանել է նորովի։ Արժեքավոր են հատկապես «Հայկական տպագրություն» (2 հատոր, 1901-1902), «Հովսեփ կաթողիկոս Արղության» (1902), «Գրիգոր Արծրունի» (3 հատոր, 1902-1905), «Սուրբ Մեսրոպ» (1904), «Հայոց հարցը» (1906), «Հայ գրքի տոնը» (1912), «Վանի թագավորությունը» (1915), «Հայոց հարցի վավերագրերը» (1915), «Անի» (հրատարակվել է 1946 թվականին) աշխատությունները։

Լեոյի գիտական ժառանգության մեջ բացառիկ է «Հայոց պատմություն» եռահատոր մենագրությունը (1-ին հատորը լույս է տեսել 1917 թվականին, 2–3-րդը՝ 1946-1947 թվականներին), որտեղ ներկայացրել է հայոց պատմությունը նախապատմական ժամանակներից մինչև XVIII դարի վերջը՝ բացի XII-XV դարերից։ Նրա աշխատությունները պարունակում են հայ և օտար պատմիչների, ժամանակագիրների մեծարժեք վկայություններ, հնագիտական, վիմագրական, լեզվագիտական, բանասիրական հարուստ նյութեր, ճանապարհորդական նոթեր ու հուշեր, գիտական ուսումնասիրություններ, վավերագրեր և այլն։

Մինչև 1920-ական թվականները հրատարակած երկերում Լեոն հասարակության զարգացման համար կարևորել է հոգևոր և աշխարհագրական գործոնները, մեծ տեղ հատկացրել անհատի դերին։ Հետագայում՝ «Անցյալից» (1925), «Հայոց պատմություն» (նորագույն շրջան, 1927), «Խոջայական կապիտալ» (1934), «Թուրքահայ հեղափոխության գաղափարաբանությունը» (2 հատոր, 1934) և այլ աշխատություններում վերանայել է իր սկզբունքները՝ փորձելով մոտենալ պատմության նոր ըմբռնմանը։ Հատկապես հայ ազգային-ազատագրական շարժումների, հայ-ռուսական հարաբերությունների, Արևելյան Հայաստանի՝ Ռուսաստանին միացման գնահատման հարցերում առաջադրել է իր նախկին տեսակետներին հակառակ կարծիքներ ու դրույթներ, հայ առևտրական կապիտալը համարել է մեր ժողովրդի նոր պատմության հիմնական շարժիչ ուժը։

Լեոն գրել է նաև գեղարվեստական ու գրականագիտական երկեր։ Հայ ժողովրդի պայքարի առանձին դրվագներ գրողն արտացոլել է «Վահան Մամիկոնյան» (1888), «Սպանված հայրը» (1891), «Վերջին վերքեր» (1891), «Թաթախման գիշերը» (1892), «Լեռնցիները» (1896) պատմական զրույցներում, «Մելիքի աղջիկը» (1898) ավանդավեպում և «Վարդանանք» (1916) դրամայում։ Նման գաղափարներ են արտահայտված նաև «Ուխտավորի հիշատակարանը» (1885), «Իմ հիշատակարանը» (1890) գործերում։ Նրա երկերի ժողովածուն 10 հատորով հրատարակվել է 1966-1987թթ.:

Լեոն անդրադարձել է Սայաթ-Նովայի, Միքայել Նալբանդյանի, Մատթեոս Մամուրյանի, Ստեփան Ոսկանի, Սրբուհի Տյուսաբի, Մկրտիչ Խրիմյանի, Րաֆֆու, Ղազարոս Աղայանի և ուրիշների դիմանկարներին։ Հայ, ռուս և համաշխարհային գեղարվեստական երևույթներին վերաբերող տեսական հոդվածներում, «Ռուսահայոց գրականությունն սկզբից մինչև մեր օրերը» (1904) և այլ ուսումնասիրություններում մեկնաբանել է գրական հարստությունները՝ հնագույն շրջանից մինչև XX դարի սկիզբը^[2]։

Ավետիք Իսահակյանը Լեոյի մասին գրել է՝

«Որպես գեղարվեստական գրող, Լեոյին անշուշտ չի կարելի դասել ռուսահայ գրականության արձակագիր կլասիկների շարքին` Րաֆֆիի, Պ. Պռոշյանի, Մուրացանի, Շիրվանզադեի, Նար-Դոսի… սակայն իր պատվավոր տեղն ունի։ Նրա վիպակները, օրինակի համար «Կորածները», «Պանդուխտը», «Այծարած Եղոն», «Թաթախման գիշերը» գեղեցիկ իրականացումներ են… միշտ հաճույքով կկարդացվեն։ Այստեղ նրա ոճը կտրուկ է, աշխույժ և պատկերավոր, և ժողովրդական դարձվածքներով հարուստ»^[3]։

Աշխատություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լեոի հայտնի աշխատությունները՝

• «Հայոց պատմություն»
• «Անցյալից»
• «Թուրքահայ հեղափոխության գաղափարախոսությունը»
• «Հայկական տպագրություն»
• «Գրիգոր Արծրունի»
• «Ստեփանոս Նազարյան»
• «Ս. Մեսրոպ»
• Ղազարոս Աղայան
• «Խոջայական կապիտալ»
• «Պատմություն Ղարաբաղի հայոց թեմական հոգևոր դպրոցի»
• «Վանի թագավորությունը»
• «Հայոց հարցի վավերագրերը»

Լեոյի գեղարվեստական գործերից են՝ «Ոսկու ժխորի մեջ» վիպակը և «Մելիքի աղջիկը» պատմավեպը, որը առաջին անգամ տպագրվել է «Մշակ» լրագրում։

Գեղարվեստական ստեղծագործություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

• «Սնապաշտության քուրմ», 1884 (պատմվածք)
• Դարտամահ», 1890 (պատմվածք)
• «Արնագին», 1890 (պատմվածք)
• «Այծարածը», 1904 (պատմվածք)
• «Մի բուռը մոխիր», 1904 (պատմվածք)
• «Պանդուխտ», 1888 (պատմվածք)
• «Կորածները», 1889 (պատմվածք)
• «Ոսկու ժխորի մեջ», 1901 (պատմվածք)
• «Վահան Մամիկոնյան», 1888 (պատմական զրույց)
• «Սպանված հայրը», 1891 (պատմական զրույց)
• «Վերջին վերքեր», 1891 (պատմական զրույց)
• «Թաթախման գիշեր», 1892 (պատմական զրույց)
• «Լեռնցիները», 1896 (պատմական զրույց)
• «Մելիքի աղջիկը», 1898 (պատմա-ավանդական վեպ)
• «Վարդանանք», 1916 (դրամա)