Հովսեփ Օրբելի
Ծնվել է	մարտի 8 (20), 1887[1] Քութայիս, Ռուսական կայսրություն[2]
Մահացել է	փետրվարի 2, 1961[2][1] (73 տարեկան) Լենինգրադ, ՌԽՖՍՀ, ԽՍՀՄ[2]
Գերեզման	Բոգոսլովսկոե գերեզմանատուն
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն և  ԽՍՀՄ
Ազգություն	հայ
Մասնագիտություն	մարդաբան, հնագետ, պատմաբան և հասարակական գործիչ
Հաստատություն(ներ)	Սանկտ Պետերբուրգի համալսարան, Էրմիտաժ
Գործունեության ոլորտ	Արևելագիտություն, կովկասագիտություն, բանասիրություն, պատմություն և հնագիտություն
Պաշտոն(ներ)	ընկերության նախագահ
Անդամակցություն	Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիա, ԽՍՀՄ գիտությունների ակադեմիա և Ռուսական կայսերական հնագիտական միություն
Ալմա մատեր	Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարանի արևելյան ֆակուլտետ
Տիրապետում է լեզուներին	ռուսերեն[1] և հայերեն[1]
Գիտական ղեկավար	Նիկողայոս Մառ
Եղել է գիտական ղեկավար	Qanate Kurdo?, Սեդրակ Բարխուդարյան, Vladimir Lukonin?, Կարեն Յուզբաշյան և Արամ Տեր-Ղևոնդյան
Հայտնի աշակերտներ	Բորիս Պիոտրովսկի
Պարգևներ
Հայր	Աբգար Օրբելի
Մայր	Վարվառա Արղության-Երկայնաբազուկ
Joseph Orbeli Վիքիպահեստում

Հովսեփ Աբգարի Օրբելի (մարտի 8 (20), 1887^[1], Քութայիս, Ռուսական կայսրություն^[2] – փետրվարի 2, 1961^[2][1], Լենինգրադ, ՌԽՖՍՀ, ԽՍՀՄ^[2]), հայ արևելագետ, հնագետ, հասարակական գործիչ։ ԽՍՀՄ ԳԱ ակադեմիկոս (1935), ՀԽՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս և առաջին նախագահը (1943-1947)։ Լոնդոնի հնագիտական ընկերության պատվավոր անդամ(1944), Իրանի ԳԱ թղթակից անդամ(1945)։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հովսեփ Օրբելին ծնվել է 1887 թվականի մարտի 20-ին Քութայիսի քաղաքում, Աբգար Օրբելու և Վառվառա Արղության-Երկայնաբազուկի ընտանիքում։ Եղել է ընտանիքի կրտսեր որդին^[3]։ 1904 թվականին ավարտել է Թիֆլիսի արական 3-րդ գիմնազիան, որտեղ նրան դասավանդել են Ս. Ժեբելյևը, Մ. Ռոստովցևը, Ֆ. Զելինսկին, արևելագետ Յա. Սմիռնովը, բյուզանդագետ Վ. Բենեշևիչը՝ զուգահեռ հաճախելով նաև արևելագիտական ֆակուլտետի հայ-վրաց-պարսկական բաժնի դասընթացներին։

Ուսանողական տարիներից զբաղվել է գիտական գործունեությամբ. Բրոկհաուզի և Եֆրոնի նոր հանրագիտական բառարանի համար գրել է հայկական, վրացական և իսլամական արվեստին վերաբերող հոդվածներ, Նիկողայոս Մառի ղեկավարությամբ մասնակցել է Անիի պեղումներին և այլ հնագիտական արշավախմբերի։

1909 թ. ուսումնասիրել է Լեռնային Ղարաբաղի հայկական արձանագրությունները։ 1911 թվականից աշխատել է Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի հայ-վրացական բանասիրության ամբիոնում։ 1911-1912 թթ., ԳԱ գործուղմամբ, ուսումնասիրել է Սոկսի հայերի և քրդերի բարբառն ու բանահյուսությունը, Էրզրումի, Բայազետի, Վանի, Աղթամարի, Բագավանի ճարտարապետական հուշարձանները, հնագիտական պեղումներ կատարել Թոփրակկալեում և Հայկաբերդում։ 1912 թ. ընտրվել է Սանկտ Պետերբուրգի Ռուսաստանի հնագիտական ընկերության անդամ։ 1914 թվականից Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի արևելագիտական ֆակուլտետում դասավանդել է հնագիտություն և Հայաստանի պատմություն, հայկական արձանագրագիտություն, քրդերեն։ 1916 թ. Նիկողայոս Մառի հետ Վանում պեղումների ժամանակ հայտնաբերել է Սարդուրի Բ-ի մեծածավալ սեպագիր արձանագրությունը։

1917-1918 թթ. շարունակել Է աշխատանքը Պետրոգրադի համալսարանում, դասավանդել նաև Հնագիտության ինստիտուտում, Մոսկվայի Լազարյան ճեմարանում, ընտրվել է Պետական հնագիտական հանձնաժողովի խորհրդի անդամ, Մոսկովյան հնագիտության ընկերության իսկական անդամ։ 1919 թ.՝ Խորհրդային Ռուսաստանի լուսժողկոմատի՝ թանգարանների գործերով կոլեգիայի գիտության քարտուղար, մեծ աշխատանք է կատարել մասնավոր հավաքածուների թանգարանային նմուշները պետական սեփականություն դարձնելու ուղղությամբ։ Մասնակցել է Նյութական մշակույթի պատմության ռուսաստանյան (հետագայում՝ պետ.) ակադեմիայի հիմնադրմանը, 1919 թվականի օգոստոսին ընտրվել է այդ ակադեմիայի անդամ, գլխավորել Հայաստանի և Վրաստանի հնագիտության ու արվեստի բաժինը։ 1920 թ.՝ Պետրոգրադի Էրմիտաժի ավանդապահ, 1926 թ. հիմնադրել և գլխավորել է Արևելքի բաժինը, 1934-1951 թթ.՝ Էրմիտաժի տնօրեն։

Հայրենական պատերազմի (1941- 1945) սկզբին կազմակերպել է Էրմիտաժի գեղարվեստի արժեքների տարհանումը Սվերդլովսկ (այժմ՝ Եկատերինբուրգ), այնուհետև մնալով պաշարված Լենինգրադում՝ ապահովել է էրմիտաժի և մի շարք այլ հավաքածուների՝ քաղաքում գտնվող թանգարանային նմուշների պահպանումը^[4][5]։

1946 թ. Նյուրնբերգի դատավարությանը մասնակցել է որպես մեղադրող կողմի վկա^[6]։

Զբաղեցրած պաշտոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

• Ս. Պետերբուրգի (ապա՝ Լենինգրադի) համալսարանի պրիվատ-դոց., դոց. (1914-1918), պրոֆ. (1919-1933, 1955-1961)
• Էրմիտաժի ավանդապահ (1920-1926), բաժնի վարիչ (1926-1933), տնօրեն (1934-1951)
• Հայ-վրացական բանասիրության (1925-1929), նյութական մշակույթի (1929-1931)
• 1928֊ 1929 թթ. և 1936 թ., որպես գիտական արշավախմբի ղեկավար, աշխատել է Դաղստանում, Հայաստանում (ուսումնասիրել է Գառնիի, Պտղնիի, Փարպիի, Աշտարակի, Ամբերդի հուշարձանները)
• ԽՍՀՄ ԳԱ նյութական մշակույթի պատմության ինստիտուտի տնօրեն (1937-1939)
• 1937-1938 թթ. (համատեղության կարգով)՝ ԽՍՀՄ ԳԱ Նյութական մշակույթի պատմության ինստիտուտի տնօրեն, 1938 թվականին՝ Արմֆանի (ԽՍՀՄ ԳԱ հայկական մասնաճյուղ) նախագահության նախագահ
• ԽՍՀՄ ԳԱ հայկական մասնաճյուղի նախագահության նախագահ (1938-1943)
• ՀՀ ԳԱԱ առաջին նախագահ (1943-1947)
• ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի տնօրեն (1943-1947)
• 1951-1953 թթ.՝ ՀԽՍՀ ԳԱ հնագիտական արշավախմբերի խորհրդատու ղեկավար
• 1955-1956 թթ.՝ Լենինգրադի պետական համալսարանի արևելագիտության ֆակուլտետի դեկան, 1956 թ., միաժամանակ՝ Մերձավոր և Միջին Արևելքի պատմության ամբիոնի վարիչ
• Լեզվաբանության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող (1953-1956)
• Արևելագիտության ինստիտուտի Լենինգրադի բաժանմունքի վարիչ (1956-1961)
• 1956 թվականին հիմնադրել է և ցկյանս ղեկավարել ԽՍՀՄ ԳԱ Արևելագիտության ինստիտուտի Լենինգրադի բաժանմունքը

Անդամակցություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

• Թեհրանի համալսարանի պատվավոր պրոֆեսոր, 1935
• Լոնդոնի հնագիտական ընկերության պատվավոր անդամ, 1944
• Իրանի գիտությունների ակադեմիայի թղթակից-անդամ, 1945
• Մոսկովյան հնագիտության ընկերության իսկական անդամ

Աշխատություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աշխատությունները վերաբերում են հայագիտությանը («Հայագիտական հետազոտություններ», պր. 1, 1974), հնագիտությանը (կազմել է Անիի հնադարանում պահվող և այժմ մեծ մասամբ կորած հնագիտական գտածոների գիտական նկարագրությունը և այլն)։

Հովսեփ Օրբելին ժամանակակից հայ վիմագրագիտության հիմնադիրն է. դեռևս 1914- 1917 թթ., հիմնականում «Քրիստոնյա Արևելք» (ռուսերեն) հանդեսում, տպագրել է Անիի արձանագրությունների իր ուսումնասիրությունները («Դիվան հայ վիմագրության», պր. 1, 1966)։

Զբաղվել է նաև բանահավաքությամբ, բարբառագիտությամբ, կազմել հայ և քրդական բարբառների բառարաններ։

Խմբագրել է «Սասունցի Դավիթ» դյուցազնավեպի համահավաք բնագիրը և ռուսական թարգմանությունը, հրատարակել դրան նվիրված հատուկ ուսումնասիրություն («Հայկական հերոսական էպոսը», ռուսերեն և հայերեն, 1956)։

Հովսեփ Օրբելին ուսումնասիրել և ռուսերեն է թարգմանել հայկական միջնադարյան առակները («Միջնադարյան Հայաստանի առակները», ռուս., 1956), Եղիշեի, Ղազար Փարպեցու, Թովմա Արծրունու երկերը (մեծ մասն անտիպ է)։

Ճարտարապետության բնագավառում արժեքավոր է Աղթամարի տաճարի նրա ուսումնասիրությունը։

Կազմել է Անիի և շրջակայքի ճարտարապետական և հնագիտական հուշարձանների հավաստի ուղեցույց։

Զբաղվել է հին և միջնադարյան իրանական արվեստի պատմությամբ, Կ. Վ. Տրևերի հետ ուսումնասիրել էրմիտաժում պահվող Սասանյան ժամանակաշրջանի մետաղե անոթները («Սասանյան մետաղը։ Գեղարվեստական առարկաներ ոսկուց, արծաթից և բրոնզից», ռուս., 1935)^[7]։

Հիշատակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

• Ծաղկաձորում գործում է Օրբելի եղբայրների թանգարանը (1982)։
• Երևանի Արաբկիր վարչական շրջանում Օրբելի եղբայրների անունով կոչվել է փողոց^[8]։
• Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարանի փիլիսոփայության ֆակուլտետի բակում տեղադրվել է Հովսեփ Օրբելու կիսանդրին։

Պարգևներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

• Լենինի (2) շքանշաններ
• Աշխատանքային կարմիր դրոշի (2) շքանշաններ
• Իրանի «Գիտական ծառայությունների համար» I աստիճանի շքանշան