Դանթե Ալիգիերի իտալ.՝ Dante Alighieri
Ծննդյան անուն	իտալ.՝ Durante di Alighiero degli Alighieri
Ծնվել է	ոչ վաղ քան մայիսի 21, 1265 և ոչ ուշ քան հունիսի 21, 1265
Ծննդավայր	Ֆլորենցիա, Ֆլորենցիայի Հանրապետություն[1][2]
Վախճանվել է	սեպտեմբերի 14, 1321[1]
Վախճանի վայր	Ռավեննա, Պապական մարզ[1][2]
Գերեզման	Dante Alighieri’s tomb
Մասնագիտություն	բանաստեղծ, գրող, արձակագիր, քաղաքական գործիչ, փիլիսոփա, քաղաքական տեսաբան և intellectual
Լեզու	իտալերեն և լատիներեն
Ազգություն	իտալացի
Քաղաքացիություն	Ֆլորենցիայի Հանրապետություն
Ստեղծագործական շրջան	1292—1321
Գրական ուղղություններ	Dolce Stil Novo?
Ուշագրավ աշխատանքներ	Աստվածային կատակերգություն, Convivio?, De Monarchia?, De vulgari eloquentia? և Vita Nuova?
Անդամակցություն	Arte dei Medici e Speziali? և White Guelphs?
Ամուսին	Գեմա Դոնատի
Զավակներ	Յակոպո Ալիգիերի, Պետրո Ալիգիերի և Անտոնիա Ալիգիերի
Ներշնչվել է[ցույց տալ]
Դանթե Ալիգիերի Վիքիքաղվածքում
Dante Alighieri Վիքիպահեստում

Դուրանտե դելլի Ալիգիերի (իտալ.՝ Durante degli Alighieri), Դանտե Ալիգիերի, Դանտե^[3][4], Դանթե, ոչ վաղ քան մայիսի 21, 1265 և ոչ ուշ քան հունիսի 21, 1265, Ֆլորենցիա, Ֆլորենցիայի Հանրապետություն^[1][2] — սեպտեմբերի 14, 1321^[1], Ռավեննա, Պապական մարզ^[1][2]), միջնադարի իտալացի բանաստեղծ Ֆլորենցիայից։ Դանթեի մագնում օպուսը՝ Աստվածային կատակերգությունը (իտալերեն՝ Divina Commedia), համարվում է իտալերենով գրված ամենանշանավոր գրական գործը և համաշխարհային գրականության գլուխգործոց^[5][6]։

Ուշ միջնադարում պոեզիայում գերակշռում էին լատիներեն գրվածքները, որի պատճառով դրանք հասանելի էին միայն հարուստ և կրթված ընթերցողներին։ Սակայն, De vulgari eloquentia աշխատության մեջ Դանթեն պաշտպանել է գրականության մեջ մայրենի լեզվի օգտագործումը։ Նա ինքը գործածել է նույնիսկ տոսկանյան բարբառը այնպիսի ստեղծագործություններում, ինչպիսին են «Նոր կյանքը» (1295) և վերոհիշյալ «Աստվածային կատակերգությունը». այս ընտրությունը, չնայած իր ոչ ուղղափառությանը, կարևոր նախադեպ դարձավ, որին հետևեցին իտալացի գրողներ Պետրարկան և Բոկաչչոն։ Արդյունքում, Դանթեն կարևոր դեր է խաղացել Իտալիայի ազգային լեզվի ստեղծման գործում։ Դանթեի նշանակությունը տարածվել է նաև իր երկրի սահմաններից շատ ու շատ հեռու․ նրա Դժոխքի, Քավարանի և Դրախտի պատկերների նկարագրությունը ոգեշնչել է արևմտյան բազմաթիվ արվեստագետների։ Ուսումնասիրողները նշում են նրա ազդեցությունը այնպիսի բանաստեղծների վրա, ինչպիսիք են Ջոն Միլթոնը, Ջեֆրի Չոսերը, Ալֆրեդ Թեննիսոնը և շատ ուրիշներ։ Բացի այդ, նրան է վերագրվում տերցինի օգտագործումը, որը եռատող բանաստեղծական տան տեսակ է։

Իտալիայում Դանթեին անվանում են il Sommo Poeta («Գերագույն Բանաստեղծ») և il Poeta։ Դանթեին, Պետրարկային և Բոկաչոյին անվանում են «երեք շատրվաններ»։ Դանթեին հաճախ կոչում են «իտալերենի հայր» և համարում արևմտյան քաղաքակրթության խոշորագույն գրողներից մեկը^[7][8]։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դանթե Ալիգիերին ծնվել է Ֆլորենցիայի Հանրապետության (ներկայիս Իտալիա) Ֆլորենցիա քաղաքում։ Նրա ծննդյան ճշգրիտ ամսաթիվը անհայտ է, թեև ենթադրվում է, որ նա ծնվել է մոտ 1265 թվականին։ Դա կարելի է եզրակացնել «Աստվածային կատակերգության» մեջ ինքնակենսագրական պատումներից։ Դրա առաջին պատումը՝ «Դժոխքը» սկսվում է «Nel mezzo del cammin di nostra vita» («Մեր կյանքի կեսճանապարհին»), որից կարելի է ենթադրել, որ նա եղել է 35 տարեկան, քանի որ ըստ Աստվածաշնչի՝ մարդու միջին տարիքը 70-ն է, և քանի որ նրա երևակայական ճանապարհորդությունը տեղի է ունեցել 1300 թվականին, նա հավանաբար ծնվել է մոտ 1265 թվականին։ Աստվածային կատակերգության Քավարան մասի որոշ տողեր հնարավորություն են ընձեռում կռահելու, որ նա ծնվել է Երկվորյակներ նշանի տակ^[9]։

Ծնվել է գվելֆյան ընտանիքում։ Հայրը՝ Ալիգիերո Ալիգիերին իրավաբան էր, աշխատում էր քաղաքի բանկային մի բաժանմունքում։ Դանթեն մանուկ հասակում կորցնում է մորը, իսկ պատանեկության տարիներին՝ հորը։ Մանկուց է նրա մեջ առաջացել սերը գրականության հանդեպ։

Երիտասարդ տարիներից նա ներգրավվում է քաղաքական դեպքերի հորձանապտույտի մեջ։ Գվելֆյան կուսակցության կողմից 1289 թվականի հուլիսի 11-ին Կամպալդինոյի ճակատամարտին մասնակցում է որպես հեծյալ զինվոր։ Հետո, երբ գվելֆների և գիբելինների փոխարեն հանդես են գալիս Սևերն ու Սպիտակները, անցնում է վերջինների կողմը։

Դանթեն հետագայում պետական բարձր պաշտոններ է վարել, կատարել դիվանագիտական պատասխանատու հանձնարարություններ։

Ֆրանսիական թագաժառանգ Կարլ Վալուան զորքով շարժվում է Ֆլորենցիա։ Թշնամին ուժեղ էր, սեփական ուժերով դիմադրել հնարավոր չէր։ Աղետը կանխելու համար հարկավոր էր շտապ դեսպանություն ուղարկել Հռոմի պապի մոտ։ Բոլորի հայացքներն ուղղվում են դեպի Դանթեն։ Ջովանի Բոկաչոն՝ Դանթեի առաջին կենսագիրը, պատմում է, որ երբ Դանթեին հարցրին, թե ինքն ինչ կարծիքի է, նա պատասխանեց. «Եթե ես մնամ, ո՝վ կգնա։ Եթե ես գնամ, ո՝վ կմնա»։

Դիվանագիտական առաքելությունից Ֆլորենցիա վերադառնալով, նա հանդիպում է Սևերի հաշվեհարդարին։ Պատժի ենթակա Սպիտակների ցուցակում էր նաև Դանթեի անունը։ Դատավճիռը ձևակերպված էր այսպես. Սևերի դեմ պայքարելու համար 5000 լիր տուգանք, երկու տարվա աքսոր Տոսկանայի սահմաններից դուրս, գույքի բռնագրավում, տունուտեղի հիմնահատակ ավերում։ Հրամանի տակ ավելացված էր՝ երեք օրվա ընթացքում ներկայանալ քաղաքագլխին։

Դանթեն չի ներկայանում։ Քաղաքագլուխը նախկին հրամանին ավելացնում է. քանի որ դատապարտվածների չներկայանալը նշանակում է հանցանքը ընդունել, նրանց համար նոր դատավճիռ է նշանակում՝ «կրակի վրա այրել, մինչև մահանա»։ Սա հրապարակվել է 1302 թվականի մարտի 10-ին։ Դանթեի տունը հիմնահատակ քանդում է քաղաքագլխի զինված ասպետների խումբը՝ 150 քարտաշների հետ։

Դանթեն ընտանիքով բռնում է տարագրության տխուր ճանապարհը, այլևս Ֆլորենցիա չի վերադառնում։ Աքսորի չորրորդ տարում նամակով հայրենի քաղաք վերադառնալու թույլտվություն է խնդրում, որը անհետևանք է մնում։ 1315 թվականի մի օրենքով նա կարող էր վերադառնալ Ֆլորենցիա։ Պայմանն այն էր, որ դատապարտյալը երաշխավորագիր ներկայացնի, բանտարկվի, որից հետո բանտարկյալի անարգանքի գլխարկը գլխին, վառած մոմը ձեռքին պիտի գնա Սան-Ջովանի եկեղեցի, խոնարհաբար ծնկի գա, ապաշխարի՝ որպես «մեղքերը քավող հանցագործ»։ Դանթեն չէր կարող ընդունել նման ստորացուցիչ պայմանը։ 1315 թվականի հոկտեմբերի 15-ին մեկ անգամ ևս որոշում է կայացվել՝ մահվան նոր դատավճիռ, այս անգամ՝ բանաստեղծի երկու որդիների հետ միասին։ Դատավճիռը հանդիսավոր կերպով հաստատել է փոխարքան։

Տարագրության տարիներին Դանթեն վերստին քաղաքական իրադարձությունների կենտրոնում է։ Ֆլորենցիան Սևերի իշխանությունից ազատագրելու հույսը և մասնատված Իտալիայի միավորման հեռանկարը նա կապում էր գերմանական կայսր Հենրիխ 7-րդի հետ, որ այդ ժամանակ մեծ զորքով շարժվում էր Իտալիա։

Դանթեն չէր հասկանում, որ գերմանական կայսեր գալուստը ազգակործան չարիք է, սակայն գրել է հավատով ու համոզմունքով՝ ղեկավարվելով Ֆլորենցիայի բարօրության, Իտալիայի միավորման ակնկալիքով։ Հենրիխի մահից հետո իրական հեռանկարներ չտեսնելով, Ֆլորենցիա վերադառնալու հույսը կորցրած, քաղաքական ասպարեզը թողնում է։

Դանթեն վերջին տարիները անցկացրել է Վերոնայում, ապա Ռավեննայում, որտեղ էլ կնքում է մահկանացուն^[10]։

«Նոր կյանք» ստեղծագործությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Քաղցր նոր ոճ»-ի ամենախոշոր դեմքը Դանթեն է, իսկ պոետական այդ դպրոցի անմահ երկը՝ «Նոր կյանքը», որը Դանթեի առաջին ստեղծագործությունն է (1290)։ «Նոր կյանքը» պարունակում է 24 սոնետ, 5 կանցոն և մեկ բալլադ։ Ժողովածուի յուրաքանչյուր բանաստեղծությանը հետևում է վերլուծությունը՝ ինչ մասերից է բաղկացած, երբ է հղացել, ինչ ապրումներ է ունեցել գրելու պահին և այլն։ Բոլոր բանաստեղծությունները սիրային բովանդակություն ունեն և նվիրված են Բեատրիչեին։

«Նոր կյանքը» Դանթեն համարում է իր «հիշողությունների գիրքը», մի քաղցր պատմություն, որ նոր ճանապարհ է բացում։ «Սկսում է նոր կյանք»,- ասում է բանաստեղծը։

«Նոր կյանքի» պատմական իմաստը անհատի գիտակցության զարթոնքի բանաստեղծականացումն է, եկեղեցու իշխանությունից, ընդհանրապես՝ միջնադարյան կապանքներից մարդու ազատագրման միտումի առաջին գեղարվեստական արտահայտությունը Եվրոպական գրականության մեջ։ Սա է Դանթեի նորարարությունը։ Նա ճեղքում է միջնադարյան պատնեշները և ճանապարհ բացում դեպի Պետրարկան ու Բոկաչոն, դեպի Վերածնություն^[11]։

Դանթեի փիլիսոփայական-բարոյագիտական հայացքները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Նոր կյանքից» հետո Դանթեն զբաղվում է փիլիսոփայության, գիտության և պատմության ուսումնասիրությամբ, որոնք շարադրված են «Խնջույք» (1303—1306), «Ժողովրդական ճարտասանություն» (1303-1306) աշխատություններում։

Այս երկերում ամփոփված են բանաստեղծի քաղաքական, գիտական, փիլիսոփայական և գեղագիտական հայացքները։ Այս երկերը կամուրջ են, որ տանելու էին «Աստվածային կատակերգություն»։

«Խնջույքը» կառուցվածքով հիշեցնում է «Նոր կյանքը», բաղկացած է ներածությունից և երեք մասից (տրակտատներից)։ Յուրաքանչյուրը սկսում է մի կանցոնով։

«Խնջույքի» բովանդակությունը կարելի է ձևակերպել այսպես. 1) փիլիսոփայական խնդիրներ, գիտական հարցեր, ֆիզիկա, աստղաբաշխություն, երկնային լուսատուներ, արևի շարժում և այլն։ 2) բարոյագիտական խորհրդածություն. ազնվություն, առաքինություն, հոգևոր և մարմնական սեր. 3) քաղաքական խնդիրներ՝ միապետության առավելությունը, միապետի պարտականությունները, ազատություն, միասնություն, ժամանակակից բարքերի քննադատություն, հասարակական, քաղաքական, բարոյական իդեալներ ու դրանց իրագործման ճանապարհները^[12]։

Դանթեի քաղաքական իդեալները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դանթեի քաղաքական իդեալները շարադրված են և «Խնջույքում», և ավելի մանրամասն՝ «Միապետություն» աշխատությունում։

Դանթեի ժամանակ իշխանների ու հանրապետությունների մեծ մասը պապի կողմն էր։ Մյուսները Իտալիայի միավորման հույսը կապում էին գերմանական կայսեր հետ։ Այդպես էր մտածում նաև Դանթեն։

Պապի և թագավորի իշխանությունը Դանթեն իրարից որոշակիորեն սահմանազատում է։ Առաջինը սահմանափակվում է միայն հոգևոր բնագավառում, թույլատրելի չէ, որ պապը միջամտի աշխարհիկ գործերին։

Միապետության մասին աշխատությունում Դանթեն գրում է, որ «բազմիշխանությունը չարիք է»։ Միապետության հիմքը մարդկային իրավունքն է, միապետի գերագույն օրենքը՝ պարտականությունը ժողովրդի առաջ։

Աստված է միապետին ընտրել իր պաշտոնին, իսկ այդ պաշտոնն ստանալ նա չի կարող, եթե մեծագույն առաքինություններ չունի։

Բանաստեղծի մահից մի քանի տարի անց՝ 1329 թվականին, կարդինալ Պոշետոյի վճռով «Միապետության» ձեռագիր օրինակները այրվում են։ 1554 թվականին, երբ սկսում է դեֆորմացիան, Դանթեի այս գործը շուրջ վեց հարյուր տարի՝ մինչև 1896 թվականը, կալանքի տակ էր^[13]։

Դանթեն գրական իտալերենի հիմնադիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դանթեի ժամանակ Իտալիայում, ինչպես և եվրոպական երկրներում, գրքի լեզուն լատիներենն էր, որը ժողովրդին անհասկանալի էր։

«Քաղցր նոր ոճի» բանաստեղծները սկսեցին ժողովրդին հասկանալի լեզվով գրել, բայց ժամանակակից իտալերենը, որպես իշխող գրական լեզու, դեռևս չէր հաստատվել։ Լատիներենի կողմնակիցները այն համարում էին ոչ պոետական լեզու, գիտական, փիլիսոփայական բովանդակություն արտահայտելու համար ոչ պիտանի։

Դաթեն խիզախ քայլ արեց. պահանջեց մի կողմ թողնել լատիներենը, գրական լեզուն դարձնել ժողովրդի խոսակցական լեզուն։ Նա գտնում էր, որ գրականությունը գիտնականների փոքրիկ խմբի համար չէ։

Դասական լատիներենի ներկայացուցիչները արհամարհում էին ժամանակակից իտալերենը։ Գրական աշխարհում ևս թերահավատ կարծիք էր տիրում։ Սիցիլիական դպրոցի բանաստեղծները գրում էին ֆրանսերեն։ Դանթեն անեծքի խոսքեր էր ասում նրանց հասցին. «Հավիտենական ամոթ այդ չարամիտ մարդկանց, որոնք գովաբանում են օտար ժողովրդի լեզուն և արհամարհում իրենց սեփականը»։

Խոսակցական լեզուն կամ որևէ բարբառ գրական լեզու դարձնելը դեռ ամենը չէր։ Անհրաժեշտ էր հմտորեն օգտագործել դրա բոլոր հնարավորությունները։ Դանթեն այդ կատարեց։ Տոսկանայի խոսակցական լեզուն այնպիսի կատարելության հասցրեց, առանձնապես «Աստվածային կատակերգությունում», որ նրանից հետո լատիներենին դիմելը անօգուտ բան էր։

Նոր գրական լեզվի ստեղծման հարց հետագայում առաջացավ նաև եվրոպական մյուս երկրներում, բայց առաջին անգամ այդ տեղի ունեցավ Իտալիայում^[14]։

«Աստվածային կատակերգություն»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անձնական կյանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Նոր կյանք» պոեմում Դանթեն հիշում է իր առաջին պատանեկան սիրուն՝ Բելատրիչե Պորտինարիին, ով մահացել է 1290 թվականին՝ 24 տարեկան հասակում։ Դանթեն և Բեատրիչեն դարձան սիրո խորհրդանիշներ, ինչպիսիք են օրինակ Պատրարկան ու Լաուրան, Տրիստանը և Իզոլդան, Ռոմեոն և Ջուլիետը։

1274 թվականին ինը տարեկան Դանթեն մայիսյան փառատոնի ժամանակ հիանում էր ութ տարեկան մի աղջկանով. հարևանի աղջկն էր՝ Բեատրիչե Պորտինարին։ Սա նրա առաջին կենսագրական հիշողությունն է։ Նա նախկինում ևս տեսել էր Բելատրիչեին, բայց այս հանդիպումից Դանթեի տպավորությունը թարմացվեց, երբ ինը տարի անց (1283 թվականին) Բելատրիչեին տեսավ արդեն որպես ամուսնացած կնոջ, այս անգամ Դանթեն հրապուրվեց նրանով։ Բեատրիչեն Դանթեի ամբողջ կյանքում դառնում է «նրա մտքերի տիրուհին», բարոյական բարձրացող զգացողության հիանալի խորհրդանիշ, որ նա շարունակ փայփայել է նրա կերպարում, երբ Բեատրիչեն մահացավ (1290 թվականին)։

Դանթեի ընտանիքը աջակցում էր Ֆլորենցիայի Cherki-ի կուսակցությանը, որը թշնամության մեջ էր Դոնատիի կուսակցության հետ։ Սակայն Դենթեն ամուսնացել է Մանետտո Դոնատիի դուստր Ջեմմա Դոնատիի հետ։ Ամուսնության ճշգրիտ թվականը հայտնի չէ։ Հայտնի է, որ 1301 թվականին նա արդեն երեք երեխա ուներ (Պիետրո, Յակոպո և Անտոնիա)^[15]։ Երբ Դանթեին արտաքսեցին Ֆլորենցիայից, Ջեմման երեխաների հետ մնաց քաղաքում՝ պահպանելով հայրական սեփականության մնացած մասը։

Հետագայում, երբ Դանթեն ստեղծեց իր նշանավոր «Կատակերգությունը», որտեղ գովերգում է Բեատրիչեին, Ջեմման մի բառով անգամ չի հիշատակվում այնտեղ։ Կյանքի վերջին տարիներին Դանթեն ապրել է Ռավեննայում, նրա շուրջը հավաքվել էին իր որդիները՝ Յակոպոն և Պիետրոն, բանաստեղծներ, իր ապագա մեկնիչները և Անտոնիայի դուստրը․ միայն Ջեմման էր գտնվում նրանից շատ հեռու։ Ջովաննի Բոկաչչոն, ով Դանթեի առաջին կենսագիրներից է, ընդհանրացնելով այս ամենը, գրել է, որ Դանթեին Ջեմմայի հետ ամուսնացրել են հարկադրելով, համոզելով, և այդ է պատճառը, որ երկար տարիներ տևած աքսորի ժամանակ նա երբեք չի մտածել իր կնոջ մասին։

Գրականություն