Դմիտրի Մենդելեև Дмитрий Менделеев
https://www.youtube.com/watch?v=GeXDlwVQUog
Ծնվել է	փետրվարի 8, 1834[1] Տոբոլսկ, Ռուսական կայսրություն[2][3][4][…]
Մահացել է	փետրվարի 2, 1907[5][6][7][…] (72 տարեկան) Սանկտ Պետերբուրգ, Ռուսական կայսրություն[4][3][5][…] բնական մահով[5]
Գերեզման	Լիտերատորսկիե մոստկի[5]
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն[5]
Դավանանք	դեիզմ[8]
Մասնագիտություն	քիմիկոս, ֆիզիկոս, համալսարանի դասախոս և տնտեսագետ
Հաստատություն(ներ)	Սանկտ Պետերբուրգի կայսերական համալսարան[5], Richelieu Lyceum?[5], Սանկտ Պետերբուրգի տեխնոլոգիական ինստիտուտ և Սանկտ Պետերբուրգի համալսարան
Գործունեության ոլորտ	քիմիա[5], ֆիզիկա, տնտեսագիտություն[5], երկրաբանություն[5] և չափագիտություն[5]
Պաշտոն(ներ)	պրիվատ-դոցենտ և senior professor?
Անդամակցություն	Լոնդոնի թագավորական ընկերություն, Պրուսիայի գիտությունների ակադեմիա, Սերբական գիտությունների և արվեստների ակադեմիա, Շվեդիայի թագավորական գիտությունների ակադեմիա, Գյոթինգենի Գիտությունների ակադեմիա, Սանկտ Պետերբուրգի գիտությունների ակադեմիա, Հունգարիայի գիտությունների ակադեմիա, Արվեստների և գիտությունների ամերիկյան ակադեմիա, Ամերիկական փիլիսոփայական ընկերություն[9], Իտալիայի գիտությունների ազգային ակադեմիա, ԱՄՆ-ի Գիտությունների ազգային ակադեմիա և Թուրինի գիտությունների ակադեմիա[10]
Ալմա մատեր	Գլխավոր մանկավարժական ինստիտուտ (1855), Սանկտ Պետերբուրգի համալսարան և Սանկտ Պետերբուրգի պետական տեխնոլոգիական ինստիտուտ
Կոչում	պրոֆեսոր և պրոֆեսոր
Գիտական աստիճան	դոկտոր (1865)
Տիրապետում է լեզուներին	ռուսերեն[11][5], գերմաներեն և ֆրանսերեն
Գիտական ղեկավար	Alexander Voskresensky?
Եղել է գիտական ղեկավար	Դմիտրի Կոնովալով, Boris Weinberg?, Gavriil Gustavson? և Venyamin Klyachkin?
Հայտնի աշակերտներ	Դմիտրի Կոնովալով, Valery Gemilian?, Alexander Baykov?, Alexey Potylitsyn? և Սերգեյ Պրոկուդին-Գորսկի
Պարգևներ	[12]Ֆարադեյի դասախոսության նրցանակԴևիի շքանշան[13] ևԼոնդոնի թագավորական միության արտասահմանյան անդամ
Ամուսին(ներ)	Աննա Պոպովա[5] և Feozva Nikitichna Leshcheva?
Երեխա(ներ)	Վլադիմիր Մենդելեև[5], Լուբով Բլոկ[5] և Վասիլի Մենդելեև[5]
Հայր	Ivan Pavlovich Mendeleev?
Ստորագրություն
Քաղվածքներ Վիքիքաղվածքում
Dmitri Mendeleev Վիքիպահեստում

Դմիտրի Իվանովիչ Մենդելեև (ռուս.՝ Дмитрий Иванович Менделеев, փետրվարի 8, 1834^[1], Տոբոլսկ, Ռուսական կայսրություն^{[2][3][4][…]} — փետրվարի 2, 1907^{[5][6][7][…]}, Սանկտ Պետերբուրգ, Ռուսական կայսրություն^{[4][3][5][…]}), ռուս գիտնական-հանրագետ՝ քիմիկոս, ֆիզիկաքիմիկոս, ֆիզիկոս, երկրաբան, տնտեսագետ, նավթային մասնագետ, չափագետ, տնտեսագետ, սարքաշինարար, տեխնոլոգ, բազմակողմանի գիտնական, ուսուցիչ, գյուտարար։ Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի պրոֆեսոր, Սանկտ Պետերբուրգի Գիտությունների Ակադեմիայի թղթակից անդամ։ 1869 թվականին բացահայտել է քիմիական տարրերի պարբերականության օրենքը՝ բնագիտության հիմնական օրենքներից մեկը։ Թողել է մոտ 500 տպագիր աշխատություններ, որոնց մեջ է դասական «Քիմիայի հիմունքները»՝ առաջին կառուցվածքային շարադրանքը անօրգանական քիմիայից։

Դ. Ի. Մենդելեևը գիտության շատ բնագավառների հիմնարար հետազոտությունների հեղինակ է, ինչպիսիք են քիմիան, քիմիական տեխնոլոգիաները, ֆիզիկան, չափագիտությունը, օդագնացությունը, օդերևութաբանությունը, գյուղատնտեսությունը, տնտեսագիտությունը և այլ գիտություններ, որոնք սերտորեն կապ ունեին Ռուսաստանի արտադրողական ուժերի զարգացման կարիքների հետ։ Նա դրել է լուծույթների տեսության հիմքը, առաջարկել է նավթի բաժանման ֆրակցիոն մեթոդը, հայտնագործել է անծուխ վառոդի տեսակներից մեկը, պրոպագանդել է հանքանյութերի օգտագործումը, երաշտային հողերի ոռոգումը։ 1865—1890 թվականներին եղել է Պետերբուրգի համալսարանի պրոֆեսոր։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծագում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դմիտրի Իվանովիչ Մենդելևը ծնվել է 1834 թվականի փետրվարի 8-ին Սիբիրի Տոբոլսկ քաղաքում Իվան Պավլովիչ Մենդելեևի (1783—1847) և Մարիա Դմիտրևնա Մենդելեևայի (1793—1850) ընտանիքում։ Նա ընտանիքի վերջին՝ 17-րդ երեխան էր^[14] (по другим данным, четырнадцатым^[15]): Հայրն ամենաերևելիներից մեկն էր քաղաքում, որովհետև վարում էր Տոբոլսկի նահանգի գիմնազիայի և ուսումնարանների տնօրենի պաշտոնը։ Բայց Միտյայի ծնվելուց հետո նա ծանր հիվանդացավ, և կարիքի մեջ ընկած ընտանիքի հոգսն անցավ մոր ուսերին։ Ձեռներեց կինը հոգսերի մեջ չմոռացավ երեխաների ուսման մասին և ամեն գնով կրթության տվեց նրանց։

Իր «Ջրային լուծույթների հետազոտումն ըստ տեսակարար կշռի» առաջին խոշոր աշխատության մեջ, որը նվիրված էր մորը, Դմիտրի Իվանովիչը պատմում է^[16].

…Ձեր վերջին 17-րդ երեխային Դուք ոտքի եք կանգնեցրել, հայրիկի մահից հետո ձեր աշխատանքով կերակրել։ Դուք սովորեցրել եք սիրել բնությունը իր ճշտությամբ, գիտությունը` իր ճշարտացիությամբ, հայրենիքը` իր հարստությամբ և բարիքներով…, ամենից շատ սիրել աշխատանքը իր դժվարություններով և ուրախություններով… Դուք պարտադրել եք սովորել աշխատել և նրանում տեսնել միակ հենարանը։ Դուք ներշնչել եք և վստահորեն ինձ հանձնել եք գիտությանը` գիտակցաբար զգալով, որ դա կլինի ձեր վերջին գործը։ Դուք, մահանալով, ներշնչել եք սեր, աշխատասիրություն և կայունություն։ Ձեզնից ստանալով այդքան շատ` ես պաշտում եմ ձեզ և ձեր մասին հիշողությունները

Մենդելեևի հորական պապը՝ Պավել Մաքսիմովիչ Սոկոլովը (1751—1808) հոգևորական էր Տվերի նահանգի Վիշնեվոլոցկոյ նահանգի Տիխոմանդրիցա գյուղում, որը գտնվում է Ուդոմլյա լճի հյուսիսային ծայրամասից երկու կիլոմետր հեռավորության վրա^[17]։ Նրա չորս որդիներից միայն Տիմոֆեյն է պահպանել հայրական ազգանունը։ Ինչպես այն ժամանակ ընդունված էր հոգևորականության շրջանում, հոգևոր սեմինարիան ավարտելուց հետո Պ․ Մ․ Սոկոլովի երեք որդիներին տրվեցին տարբեր ազգանուններ․ Ալեքսանդրին՝ Տիխոմանդրիցկի (գյուղի անունով), Վասիլիին՝ Պոկրովսկի (համայնքի անունով, որտեղ ծառայել է Պավել Մաքսիմովիչը), իսկ Իվանը՝ Դմիտրի Իվանովիչի հայրը որպես մականուն ստացավ հարևան կալվածատեր Մենդելեևների ազգանունը (ինքը՝ Դմիտրի Իվանովիչն այսպես էր մեկնաբանում ազգանվան ծագումը․ «տրվել է հորը, երբ նա ինչ-որ բան փոփոխում էր, ինչպես հարևան կալվածատեր Մենդելեևն էր փոխում ձիերին»)^[16][18]։

1804 թվականին, ավարտելով հոգևոր ուսումնարանը, Դմիտրի Իվանովիչի հայրը ընդունվել է Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետը։ Այն ավարտելով՝ Իվան Պավլովիչը Տոբոլսկում դառնում է փիլիսոփայության, կիրառական արվեստների և քաղաքատնտեսության ուսուցիչ, որտեղ էլ 1809 թվականին ամուսնացել է Մարիա Դմիտրիևնա Կոռնիլևայի հետ (սերում է սիբիրյան վաճառականների և արդյունաբերողների հին սերնդից^[19][20]), որը Յակով Գրիգորևիչ Կոռնիլինի թոռնուհին էր։ 1818 թվականի դեկտեմբերին նա նշանակվել է Տամբովի շրջանի ուսումնարանների տնօրեն։ 1823 թվականի ամռանից մինչև 1827 թվականի նոյեմբեր Մենդելեևների ընտանիքը ապրել է Սարատովում, իսկ հետագայում վերադարձել են Տոբոլսկ, որտեղ Իվան Պավլովիչը ստացել է Տոբոլսկի դասական գիմնազիայի տնօրենի պաշտոնը։ Նրա արտասովոր խելքը, բարձր ստեղծագործականությունն ու զարգացածոթւյունը որոշեցին այն մանկավարժական սկզբունքները, որոնցով նա առաջնորդվում էր իր առարկաները դասավանդելիս։ Դմիտրիի ծնվելու տարում Իվան Պավլովիչը կուրանում է, որի պատճառով էլ անցնում է թոշակի։ Կատարակտը բուժելու համար նա աղջկա հետ գնում է Մոսկվա, որտեղ հաջող վիրահատությունից հետո վերականգնվում է նրա տեսողությունը։ Բայց նա չկարողացավ անցնել հին աշխատանքին, և ընտանիքը ապրում էր նրա թոշակով^[16]։

Մարիա Դմիտրիևնան Դմիտրի Իվանովիչ Մենդելեևի մայրն է։ Այս խելացի և աշխույժ կինը մեծ դեր է խաղացել ընտանիքի կյանքում։ Չունենալով ոչ մի կրթություն՝ նա իր եղբայրների հետ անցել է գիմնազիայի ինքնուրույն կուրս։ Իվան Պավլովիչի հիվանդության պատճառով ընտանիքը տեղափոխվել էր Վերխնիե Արեմզյանի, որտեղ գտնվում էր Մարիայի եղբոր ապակու գործարանը։ Դմիտրի Մենդելեևի մայրը սկսում է ղեկավարել այդ ֆաբրիկան և Ի․ Պ․ Մենդելեևի մահից հետո ընտանիքն ապրում էր այդ ֆաբրիկայից ստացված միջոցներով։ Դմիտրի Իվանովիչը հիշում է․ «Այդ ապակու գործարանում, որը ղեկավարում էր մայրս, ստացել եմ իմ առաջին տպավորությունները բնությունից, մարդկանցից, արդյունաբերական գործերից։ 1848 թվականի հունիսի 27-ին ֆաբրիկան այրվում է»^[21]։ Տեսնելով կրտսեր տղայի հատուկ ընդունակությունները՝ նա իր մեջ ուժ է հավաքում լքել իր հարազատ Սիբիրը, որպեսզի Դմիտրիին բարձրագույն կրթություն ստանալու հնարավորություն տա։ Նրանք գալիս են Մոսկվա։ Երկու տարի անց, երբ որդին ընդունվել էր Պետերբուրգ մանկավարժական ինստիտուտ, Մարիա Դմիտրիևնան մահանում է։

Մանկություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դ․ Ի․ Մենդելեևի մանկությունը համընկել է աքսորված դեկաբրիստների Սիբիր գալու ժամանակաշրջանի հետ։ Ա․ Մ․ Մուրավյովը, Պ․ Ն․ Սվիստունովը, Մ․ Ա․ Ֆոնվիզինը ապրում էին Տոբոլսկի նահանգում։ Դմիտրի Իվանովիչի քույրը՝ Օլգան, դարձավ դեկաբրիստների հարավային ընկերության նախկին անդամ Ն․ Վ․ Բասարգինի կինը, և նրանք երկար ժամանակ ապրել են Յալուտորովսկում՝ Ի․ Ի․ Պուշչինի հարևանությամբ, որի հետ էլ օգնում էին Իվան Պավլովիչի մահից հետո ծայրահեղ վիճակում հայտնված Մենդելեևների ընտանիքին։

Ապագա գիտնականի աշխարհաճանաչողության վրա մեծ ազդեցություն է գործել նրա քեռին՝ Վ․ Դ․ Կոռնիլյովը, վերջինիս մոտ հաճախ են ապրել Մենդելեևները^[16]։ Վասիլի Դմիտրևիչը կալվածատեր Տրուբեցկիների կառավարիչն էր։ Նրա տուն հաճախ էին այցելում մշակույթի բնագավառի ներկայացուցիչներ, որոնց թվում գրական երեկոներին կամ առանց որևէ առիթի կային գրականագետներ Ֆ․ Ն․ Գլինկան, Ս․ Պ․ Շեվիրյովը, Ի․ Ի․ Դմիտրիևը, Մ․ Պ․ Պոգոդինը, Ե․ Ա․ Բարատինսկին, Ն․ Վ․ Գոգոլը, հյուր է եղել նաև Պուշկինի հայրը՝ Ս․ Լ․ Պուշկինը, նկարիչներ Պ․ Ա․ Ֆեդոտովը, Ն․ Ա․ Ռամազանովը, գիտնականներ Ն․ Ֆ․ Պավլովը, Ի․ Մ․ Սնեգիրյովը, Պ․ Ն․ Կուդրյավցևը։ 1826 թվականին Կոռնիլյովը և նրա կինը՝ կոմանդոր Բիլինգսի աղջիկը, իրենց մոտ Պոկրովում հյուրընկալել են Ա․ Ս․ Պուշկինին, որը աքսորից վերադարձել էր Մոսկվա^[22]։

Տեղեկություններ են պահպանվել, որոնցում ասվում է, որ Դ․ Ի․ Մենդելեևը Կոռնիլյովների տանը մի անգամ հանդիպել է Ն․ Վ․ Գոգոլին։

Այդ ամենով հանդերձ Դմիտրի Իվանովիչը մնացել է այնպիսին, ինչպես իր հասակակից տղաները։ Դմիտրի Իվանովիչի որդին՝ Իվան Մենդելեևը հիշում է, որ մի անգամ, երբ հայրը հիվանդ էր, իրեն ասել է․ «Ամբողջ մարմինս այնպես է ցավում, ինչպես Տոբոլսկի կամրջի վրա մեր դպրոցական ծեծկռտուքից հետո»։

Հարկ է նշել, որ գիմնազիայի ուսուցիչների մեջ առանձնացել է ռուս գրականություն և բանահյուսություն դասավանդող հայտնի գրող Պ․ Պ․ Երշովը։ Հետագայում նրանք Դմիտրի Իվանովիչի հետ բարեկամներ են դարձել։

Ընտանիք և երեխաներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դ․ Ի․ Մենդելեևը ամուսնացել է երկու անգամ։ 1862 թվականին ամուսնացել է բնիկ տոբոլսկցի Ֆեոզվա Նիկիտովնա Լեշչեվոյի (գրող Երշովի խորթ աղջկա) հետ։ Կինը (կրճատ անունը՝ Ֆիզա) իրենից մեծ էր 6 տարով։ Այս ամուսնությունից ծնվեցին երեք երեխաները՝ աղջիկը՝ Մարիան (1863), մահացել է մանկական հասակում, տղան՝ Վլադիմիրը (1865—1898) և մյուս աղջիկը՝ Օլգան (1868—1950)։ 1876 թվականին 42-ամյա Դմիտրի Մենդելեևը ծանոթացել է սիրահարվել է 16-ամյա Աննա Իվանովնա Պոպովին (1860—1942՝ դոնյան կազակի աղջկան^[23]։ Երկրորդ ամուսնությունից ծնվել են 4 երեխաները՝ Լյուբով (1881—1939), Իվան (1883—1936) և երկվորյակներ Մարիան ու Վասիլին (1886—1922)^{[16][24][25][26]}։ 21-րդ դարում Մենդելեևների սերնդից կար միայն Ալեքսանդր Կամենսկին՝ Մենդելեևի աղջիկ Մարիայի թոռը^[27]; он умер от последствий алкоголизма, не оставив потомков^[28][29]։

Դ․ Ի․ Մենդելեևը եղել է ռուս գրող Ա․ Բլոկի աները, որը նրա աղջիկ Լյուբովի ամուսինն էր։

Դ․ Ի․ Մենդելեևը եղել է ռուս գիտնականներ Մ․ Յ․ Կապուստինի (պրոֆեսոր-առողջաբան) և Ֆ․ Յ․ Կապուստինի (պրոֆեսոր-ֆիզիկոս) քեռին։ Նրանք իր դուստր Եկատերինա Իվանովնա Մենդելեևի որդիներն էին^[30]։

Ստեղծագործական կյանքի ժամանակագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1841-1859[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

• 1841 թ. օգոստոսի 1-ին ընդունվում է Տոբոլսկի գիմնազիայի առաջին դասարանը։ Միտյան իր զարգացմամբ ետ չէր մնում ավագ եղբորից, և, երբ վերջինիս գիմնազիա տարան, որոշեցին նրա հետ ուղարկել նաև Միտյային։ Հենց սկզբից Միտյան սկսեց հեշտ յուրացնել բնագիտական առարկաները, իսկ լատիներենի, ռուս գրականության դասերին մասնակցում էր մեծ տառապանքների գնով։ Եվ, եթե հաջողությամբ փոխադրվում էր դասարանից-դասարան, միայն ի հաշիվ մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի փայլուն իմացության։
• 1841 թվականի օգոստոսի 9-ին նա ընդունվում է Պետերբուրգի գլխավոր մանկավարժական ինստիտուտը։ Եթե գիմնազիստ Մենդելեևի համար կային սիրած ու չսիրած առարկաներ, ապա ուսանող Մենդելեևը անհագ ծարավով էր լցված ընդհանրապես գիտելիքների նկատմամբ։ Լինելով ֆիզիկոմաթեմատիկական ֆակուլտետի ուսանող, ժամանակ էր գտնում դասախոսություններ ունկնդրելու պատմաբանասիրական, կենսաբանական ֆակուլտետներում։ Այնուամենայնիվ, ինստիտուտում սովորելու տարիներն ուղեկցվեցին առողջական աստիճանաբար վատացող վիճակով։ Բժիշկների կարծիքով նա տառապում էր թոքախտով և գտնվում էր անհույս վիճակում, բայց այդ ախտորոշումը հետագայում հերքվեց։
• 1855 թ. հունիսի 20-ին ոսկե մեդալով ավարտում է գլխավոր մանկավարժական ինստիտուտը։ Ավարտական քննություններին Մենդելեևը ներկայացավ ոչ թե իբրև սովորական մի ուսանող, այլ որպես իսկական հետազոտող։ Ուսանողական տարիները ցույց տվեցին, որ նա կարողանում է «ընդգրկել ու միացնել գիտության տարբեր բնագավառները»։ Իսկ քննությունից հետո նրա ուսուցիչ, ակադամիկոս Ֆրիցշեն խնդրագիր է ներկայացնում ինստիտուտի տնօրինությանը.

« …երիտասարդը լիովին տիրապետում է քիմիական գիտության մինչև իսկ նորագույն ուղղությանը։ Խոնարհաբար խնդրում եմ աջակցել, որպեսզի ծառայության նշանակելիս պարոն Մենդելեևին հնարավորություն տրվի կատարելագործվելու քիմիայի մեջ»։

• 1855 թ. նոյեմբերի 14-ին նշանակվում է ավագ ուսուցիչ Օդեսայում։ Այստեղ ամեն ինչ կար գիտական առաջին քայլերն անող պատանու համար. լաբորատորիա, գրադարան, ժամանակ։ Եվ ընդամենը վեց ամիս հետո պաշտպանեց տեսակարար ծավալներին նվիրված դիսերտացիան, ստանալով ֆիզիկայի և քիմիայի մագիստրոսի առաջին աստիճանը։ Նրա ուսումնասիրությունները գիտական հիմքերի վրա դրեցին ապակու ստացման ողջ գործընթացը։
• 1856 թվականին պաշտպանել է դիսերտացիան «դասախոսություններ կարդալու իրավունքի համար»՝ «Կայծքարահողային միացությունների կառուցվածքը» (ընդդիմախոսներ Ա․ Ա․ Վոսկրեսենսկի և Մ․ Բ․ Սկոբլիկով),հաջողությամբ վարել է առաջին դասախոսությունը՝ «Սիլիկատային միացությունների կառուցվածքը»։ Այնուհետև հունվարին առանձին հրատարակությամբ Պետերբուրգում լույս է տեսել Մենդելեևի թեկնածուական դիսերտացիան՝ «Իզոմորֆիզը կապված կազմության բյուրեղային ձևի այլ հարաբերությունների հետ»^[31]; հոկտեմբերի 10-ին տրվել է քիմիայի մագիտրոսի գիտական աստիճան։
• 1857 հունվարի 9-ին Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի քիմիայի ամբիոնում ստացել է պրիվատ-դոցենտի կոչում։
• 1857—1890 թվականներին դասավանդել է Ցարական Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանում (1865 թվականից՝ քիմիական տեխնոլոգիաների պրոֆեսոր, 1867 թվականից՝ ընդհանուր քաիմիայի պրոֆեսոր), կարդացել է դասախոսությունների քիմիայից, միաժամանակ 1863-1872 թվականներին եղել է Սանկտ Պետերբուրգի պետական տեխնոլոգիական ինստիտուտի պրոֆեսոր, ղեկավարել է այդ ինստիտուտի քիմիական լաբորատորիան, դասավանդել է նաև Նիկոլաևյան ինժեներական ակադեմիայում և ուսումնարանում։
• 1859—1861 թվականներին գիտական գործուղումով եղել է Գերմանիայում։

Հայդելբերգյան շրջան (1859-1861)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1859 թ. ապրիլին երկու տարով մեկնում է արտասահմանյան գործուղման։ Սկզբում Մենդելեևը եղավ եվրոպական տասը համալսարանական քաղաքներում, մինչև որ կանգ առավ գերմանական Հայդելբերգի վրա։

Այնտեղ նա հանդիպել է Ջ․ Ու․ Գիբսի հետ։ Հայդելբերգում ստեղծել է սարքավորումներով հարուստ լաբորատորիա՝ հայտնի ֆրանսիացի մեխանիկներ Պերրոյի և Սալերոնի մոտ պատվիրելով կատետոմետրեր և միկրոսկոպներ^[16]։ Նա պրպտուն աշխատանքով ժխտել է «հաստատուն գազերի» գոյությունը և ցույց տվել, որ դրանք, ինչպես և բոլոր հեղուկները, ունեն այսօր գիտական աշխարհում ընդունված Մենդելեևյան «եռման բացարձակ ջերմաստիճանը»։

Արտասահմանում Մենդելեևի հետ աշխատակցում էին գիտնականներ Բորոդինն ու Սեչենովը։ Նրանց հետ Մենդելեևը քննարկման առարկա էր դարձրել նյութի մի միասնական չափ գտնելու անհրաժեշտությունը։ Դրա համար Մենդելեևն սկսեց զբաղվել իրենց հատկություններով մոտ նյութերի փոխազդեցություններն ուսումնասիրելով, որը հետագայում հիմք հանդիսացավ քիմիական գիտության բնագավառում արված հեղաշրջման համար։

Այժմ «մոլեկուլյար մեխանիկան», որը փորձում էր ձևավորել Դ․ Ի․ Մենդելեևը, ունի միայն պատմական նշանակություն, չնայած գիտնականի այդ հետազոտությունները թույլ են տալիս դիտարկել նրա հայացքների արդիականությունը, որն ընդհանուր տարածում գտավ միայն Կառլսրուեում տեղի ունեցած քիմիկոսների միջազգային կոնգրեսում(1860)^{[16][24][25][26]}։

Հայդելբերգում Մենդելեևը սիրավեպ է ունեցել դերասանուհի Ագնեսա Ֆոյխտմանի հետ, արդյունքում Մենդելեևը նրան փող էր ուղարկում երեխայի համար, չնայած համոզված չէր, որ հայրը ինքն էր^[27]։

1860-1907[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1861 թվականի փետրվարի 14-ին արտասահմանյան գործուղումից վերադառնում է Պետերբուրգ։ Այստեղ ստանալով համալսարանի քիմիայի ամբիոնի վարիչի պաշտոնը, գիտական լայն գործունեություն է ծավալում։ Զբաղվում է հողերի պարարտացման, նավթարդյունաբերության հետ կապված մի շարք հարցերի ուսումնասիրություններով։ Երեսունմեկ տարեկան հասակում պաշտպանում է ջրի հետ սպիրտի միացման մասին դոկտորական դիսերտացիան։

1869 թ. փետրվարի 17-ին տպագրության է ստորագրում պարբերական համակարգի առաջին ուրվագիրը։ Մենդելեևի պարբերական աղյուսակը քիմիական նոր տարրերի հայտնաբերման միակ ու անփոխարինելի բանալին է։ Գիտնականը նրա վրա աշխատել է շուրջ 40 տարի, մինչև որ վերջապես գտավ բոլոր միացությունների հիմնական նմանությունը՝ ատոմականությունը։ Շուտով նա հրատարակեց այն նյութերի մանրամասն բնութագրերը, որոնք աշխարհում դեռ ոչ-ոք չէր տեսել։ Շուտով աշխարհի տարբեր ծայրերում սկսեցին հայտնաբերել նկարագրված հատկություններն ունեցող նյութերը՝ գալլիումը, սկանդիումը, ռադիումը և այլն, որոնք հաստատեցին աղյուսակի ճշմարտացիությունը։

1886 թ. Մենդելեևը կատարեց իր երրորդ և չորրորդ ուղևորությունը Կովկաս՝ նավթարդյունաբերության ուսումնասիրման նպատակով։ Այս ուղևորությունների և քրտնաջան հետազոտությունների արդյունքն են Մենդելեևի ներդրումները նավթամուղների, նավթատար նավերի, նավթի թորման կաթսաների ստեղծման գործում։ Նույն ձևով արդյունավետ էին գիտնականի ուղևորությունները Դոնեցկի ավազան՝ քարածխի արդյունաբերության ուսումնասիրման նպատակով, Ուրալ և Սիբիր՝ մետաղագործական արդյունաբերությունն ուսումնասիրելու համար և այլն։

1893 թ. հուլիսի 1-ին նշանակվում է չափ ու կշիռների գլխավոր պալատի կառավարիչ։ Խոշոր գործնական նշանակություն ունեն չափաբանության բնագավառում Մենդելեևի կատարած աշխատանքները։ Նրա ջանքերով 1899 թ. Ռուսաստանում ներդրվեց չափման մետրական համակարգը։ Ձեռնամուխ լինելով օդերևութաբանական հետազոտությունների, Մենդելեևն աշխատում է այնպիսի չափիչ սարքերի պատրաստման ուղղությամբ, որոնցով հնարավոր են դառնում ճշգրիտ չափումները մթնոլորտի տարբեր կետերում՝ առանց օդաչուի բարձրացող օդապարիկներով։

1894թ. հունիս — Օքսֆորդի և Քեմբրիջի համալսարանների դոկտորի կոչման հանդիսավոր շնորհում։

1905 թ. նոյեմբեր — ուղևորություն Լոնդոն՝ թագավորական ընկերության ամենաբարձր պարգևը՝ Կոպլեյի մեդալն ստանալու։

1907թ. հունվարի 20 — սրտի կաթվածից վախճանվեց Դ. Ի. Մենդելեևը։

Գիտական գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նա 19-դ դարի հանճարեղ քիմիկոսներից մեկն է, տվել է ֆիզիկական հաստատուն մեծությունների միացությունների բազմաթիվ բնորոշումներ (տեսակարար կշիռներ, ընդարձակում և այլն), ուսումնասիրել է քարածուխի դոնեցկյան հանքավայրերը, մշակել է լուծույթների հիդրատային թեորիան։ Գրել է «Քիմիայի հիմունքները» (1868—1871) աշխատությունը, որի բազմաթիվ հրատարակությունները մեծ ազդեցություն են ունեցել քիմիկոսների վրա։

— Մ․ Ջուա (իտալ.՝ Michele Giua)^[33]

Դ․ Ի․ Մենդելեևը հեղինակ է քիմիայի, ֆիզիկայի, չափագիտության, օդերեևութաբանության, տնտեսագիտության մի շարք մեծալուրջ հետազոտությունների, օդագնացության, գյուղատնտեսության, քիմիական տեխնոլոգիաների հիմնարար աշխատությունների, ժողովրդական լուսավորության և Ռուսաստանի արտադրական ուժերի զարգացման պահանջների հետ կապված այլ աշխատությունների։

1854-1856 թվականներին նա հետազոտել է միացությունների բյուրեղային ձևի և քիմիական կազմության միջև հարաբերությունները բացահայտող իզոմորֆիզմի երևույթը, ինչպես նաև քիմիական տարրերի հատկությունների կախվածությունը իրենց ատոմային զանգվածից։

1860 թվականին ցույց է տվել «եռման բացարձակ ջերմաստիճանը» կամ կրիտիկական ջերմաստիճանը։

1860 թվականի դեկտեմբերի 16-ինՄենդելեևը Հայդելբերգից գրում է Սանկտ Պետերբուրգի ուսանողական շրջանի հոգաբարձու Ի․ Դ․ Դելյանովին․ «… իմ պարապմունքների գլխավոր առարկան ֆիզիկական քիմիան է»^[34].

Դ․ Ի․ Մենդելեևը հանդիսանում է «Օրգանական քիմիա» առաջին ռուսերեն դասագրքի հեղինակը (1861 թվական)։

1859 թվականին հորինել է պիկնոմետրը՝ հեղուկների խտությունը որոշող սարք։ 1865-1887 թվականներին ստեղծել է լուծույթների հիդրատային թեորիան։ Զարգացրել է միացությունների փոփոխական կազմի գոյության մասին գաղափարներ։

Հետազոտելով գազերը՝ Մենդելեևը 1874 թվականին գտել է իդեալական գազային վիճակի ընդհանուր հավասարումը՝ ներառելով ինչպես եզակիություն, գազային վիճակի կախվածությունը ջերմաստիճանից, որը 1834 թվականին հայտնաբերել էր ֆիզիկոս Կլապեյրոնը (Կլապեյրոն-Մենդելեև հավասարում)։

1877 թվականին Մենդելեևը առաջ է քաշել ծանր մետաղների կարբիդներից նավթի ծագման հիպոթեզը (որը սակայնայսօր չի ընդունվում գիտնականների մեծամասնության կողմից); նաև առաջարկել է նավթի մշակման կոտորակային թորման սկզբունքը։

1880 թվականին առաջ է քաշել ստորգետնյա գազաֆիկացման գաղափարը։ Զբաղվել է գյուղատնտեսության քիմիականացման հարցերով, պրոպագանդել է ապարային հավելումների օգտագործումը, չորացած հողերի ոռոգումը։ 1890-1892 թվականներին Ի․ Մ․ Չելցովի հետ համատեղ մասնակցել է անծուխ վառոդի մշակմանը։ Մի շարք աշխատությունների հեղինակ է չափագիտության ոլորտում։ Ստեղծել է կշիռների ճշգրիտ թեորիան, մշակել է լծակների կոնստրուկցիան, առաջարկել է կշռման ճշգրիտ միջոցներ։

Ժամանակի Դ․ Ի․ Մենդելեևի հետաքրքրությունները մոտ են եղել հանքագիտությանը, նրա ապարների հավաքածուն պահպանվում է Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի հանքագիտության ամբիոնի թանգարանում, իսկ նրա սեղանի լեռնային բյուրղի բյուրեղաբույլը հանդիսանում է քվարցի լավագույն ցուցանմուշներից մեկը։ Այդ բյուրեղաբույլի նկարը նա տեղադրել է «Ընդհանուր քիմիա» աշխատության առաջին հրատարակությունում (1903 թվական)։ Դ․ Ի․ Մենդելեևի ուսանողական աշխատանքը նվիրված է եղել ապարների իզոմորֆոզին։

Պարբերական օրենք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1869 թվականի փետրվարի 17-ին ավարտելով աշխատանքը «Տարրերի համակարգի փորձ՝ հիմնված նրանց ատոմային կշռի և քիմիական նմանության վրա», Դ․ Ի․ Մենդելեևը բացահայտեց բնության հիմնարար օրենքներից մեկը՝ քիմիական տարրերի պարբերական օրենքը^[35]։

1869 թվականի մարտի 6-ին (մարտի 18) Ռուսական քիմիական ընկերությունում Ն․ Ա․ Մենշուտկինը կարդաց Մենդելեևի հայտնի զեկույցը՝ «Տարրերի առանձնահատկությունների հարաբերակցությունը ատոմային կշռի հետ»^[36] և շուտով հրատարակվեց Ռուսական քիմիական ընկերության ամսագրում^[37]։ Այդ նույն տարում այդ զեկույցը գերմաներենով հայտնվեց «Zeitschrift für Chemie» ամսագրում, իսկ 1871 թվականին «Annalen der Chemie» ամսագրում տեղադրվեց Դ․ Ի․ Մենդելեևի ծավալուն հրատարակությունը՝ նվիրված նրա բացմանը՝ «Die periodische Gesetzmässigkeit der Elemente» (քիմիական տարրերի պարբերական օրինաչափությունը)։

Մի շարք երկրներում որոշ գիտնականներ, հատկապես Գերմանիայում, բացման համահեղինակ են համարում Լոտարա Մեյերին։ Այս համակարգերի էական տարբերությունն այն է, որ Մեյերի աղյուսակը այդ ժամանակվա հայտնի քիմիական տարրերի դասակարգման տարբերակ է, իսկ Մենդելեևի կողմից առաջարկած պարբերականությունը համակարգ է, որը տալիս է այն ժամանակ ոչ հայտնի տարրերի տեղը որոշելու թույլտվություն տվող օրինաչափության ընկալում, կանխագուշակել ոչ միայն գոյությունը, այլև տալ նրանց բնութագրումը^[16][38]։

Պարբերական համակարգը, ատոմի կառուցվածքի մասին պատկերացումներ չտալով հանդերձ, մոտենում է այդ խնդրին, և նրա լուծումը հայտնաբերվել է ի շնորհիվ Մենդելեևի։ Հենց այս համակարգով են առաջնորդվել հետազոտողները՝ ցույց տալով իրենց հետաքրքրող գործոնները այլ ֆիզիկական բնութագրիչների հետ։ 1984 թվականի ակադեմիկոս Վ․ Ի․ Սպիցինը գրում է․ «Ատոմների կառուցվածքի և քիմիական վալենտականության բնույթի մասին առաջին պատկերացումները հիմնվել են պարբերական համակարգի օգնությամբ տեղադրված տարրերի առանձնահատկությունների օրինաչափության վրա»^[39]։

Գերմանացի գիտնական, անօրգանական, ֆիզիկական և անալիտիկ քիմիաները միավորող «Անօրգանիկում» հիմնարար ձեռնարկի խմբագիր, ակադեմիկոս Լ․ Կոլդիցը այսպես է մեկնաբանում Մենդելեևի հայտնագործության առանձնահատկությունները^[40]․

Գիտնականներից ոչ մեը չի կարողացել ձևակերպել այդ օրինաչափությունը այնպես հստակ, ինչպես Մենդելեևը։ Մասնավորապես դա վերաբերում է Ջոն Նյուլենդսին և Լ․ Մեյերին։ Դեռ չհայտնաբերված տարրերի կանխագուշակումը, նրանց առանձնահատկությունների բացահայտումը պատկանում է միայն Մենդելեևին։ Նա լավագույն կերպով իր ստեղծած պարբերական համակարգում կարողացավ կիրառել իր մեթոդը ուղղահայաց, հորիզոնական, անկյունագծի միջադրությամբ

1869—1871 թվականներին զարգացնելով պարբերականության գաղափարները, Դմիտրի Մենդելեևը ներմուծել է քիմիական պարբերական համակարգում տարրի տեղի հասկացությունը որպես նրա հատկությունների ամբողջացում՝ այլ տարրերի հատկությունների համեմատության հետ։ Մասնավորապես, այս հիման վրա, հենվելով ապեկի առաջացնող օքսիդների հաջորդականության փոփոխության ուսւմնասիրությունների արդյունքների վրա, ուղղել է 9 տարրերի (բերիլիում, ինդիում, ուրան և այլն) ատոմային զանգվածների արժեքները։ 1870 թվականի նոյեմբերի 29-ին (դեկտեմբերին 11) թվագրված հոդվածում կանխագուշակել է երեք դեռևս չբացահայտված տարրերի գոյությունը, հաշվել է ատոմային զանգվածները և նկարագրել է նրանց հատկությունները՝ «էկաալյումինիումը» (հայտնագործվել է 1875 թվականին և անվանվել հելիում), «էկաբորը» (հայտնագործվել է 1879 թվականին և անվանվել սկանդիում) և «էկասիլիցիումը» (հայտնագործվել է 1885 և անվանվել գերմանիում)^[41]։ Հետո կանխագուշակել է ևս ութ տարրերի գոյությունը, այդ թվում նաև «դվիտելլուրայինը»՝ պոլոնիոմ (հայտնագործվել է 1898 թվականին), «էկաիոդը»՝ աստատ (հայտնագործվել է 1942-1943 թվականներին), «էկամարգանեցը»՝ տեխնեցիում (հայտնագործվել է 1937 թվականին), «դվիմարգանեցը»՝ ռենիում (հայտնագործվել է 1925 թվականին), «էկացեզիումը»՝ ֆրանսիում (հայտնագործվել է 1939 թվականին)։ 1900 թվականին Դմիտրի Մենդելեևը և Ուիլյամ Ռամզայը եկան այն եզրակացության, որ պարբերական համակարգում անհրաժեշտ է ընդգրկել իներտ գազերի հատուկ, զրոյական խումբ։

Տեսակարար ծավալներ։ Սիլիկատների և ապակենման վիճակների քիմիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դմիտրի Մենդելեևի գործունեության իրական բաժինն է՝ բնագիտության մասշտաբների ամբողջ արդյունքների ոչ լրիվ արտահայտմամբ, որը, ինչպես և ամեն ինչ նրա հետազոտական պրակտիկայում, լինելով դրանց անքաքտելի մասն ու ուղենիշը, իսկ առանձին դեպքերում նաև հիքը, արտակարգ կարևոր է այդ հետազոտությունների զարգացման ու ըմբռնման համար։ Ինչպես նկատելի կդառնա հետագայում, այն նեղ մասնագիտական կերպով կապված է գիտնականի աշխարհայացքի հիմնական բաղադրիչների հետ, որոնք ընդգրկում են իզոմորֆիզմից և «քիմիայի հիմունքներից» մինչև պարբերական օրենքի բազիսը, լուծույթների վարքից մինչ նրանց վերաբերյալ տեսակետները՝ նյութի կառուցվածքին վերաբերող հարցերն ու ոլորտները^[16]։ 1854 թվականի Դմիտրի Մենդելեևի առաջին աշխատանքները իրենցից ներկայացնում են սիլիկատների քիմիական անալիզներ։ Դրանք «Ֆիննլանդիայից օրտրիտի» և «Ֆինլանդիայոււմ Ռուսկիալից պիրօքսենի» հետազոտություններ են, իսկ հանքային կավայնությամբ ումբրայի մասին երրորդ վերլուծությունը պահպանված է, Ռուսական աշխարհագրական ընկերությունում, Ստեփան Սեմյոնովիչ Կուտորգային ուղղված հազորդագրության մեջ։ Սիլիկատների քիմիայի անալիտիկ հարցերին Մենդելեևը անդրադարձել է մագիստրոսական քննությունների կապակցությամբ՝ գրավոր պատասխանը վերաբերում է լիթիում պարունակող սիլիկատների վերլուծությանը։ Այս աշխատանքների ոչ մեծ ցիկլը առիթ է հանդիսացել հետազոտողի մոտ դեպի իզոմորֆիզմը հետաքրքրության առաջացմանը՝ օրտրիտի բաղադրությունը գիտնականը համեմատում է այլ համանման հանքանյութերի բաղադրության հետ և գալիս այն եզրակացության, որ այսպիսի հակադրումը նպաստում է կառուցել քիմիական բաղադրությունը փոփոխող իզոմորֆային շարք^[42]։ 1856 թվականի մայիսին, Մենդելեևը, Օդեսայից վերադառնալով Սանկտ-Պետերբուրգ, ատենախոսական աշխատանք է գրել «Տեսակարար ծավալներ» ընդհանուր վերնագրով, որը ինքնատիպ տրիոլոգիայով բազմապլան հետազոտություն է, նվիրված XIX դարի կեսերի քիմիայի ակտուալ հարցերին։ Աշխատանքի հսկայական ծավալը (մոտ 20 տպագրական թերթ) չթույլատրեց այն ամբողջովին հրատարակել։ Հրատարակվեց միայն առաջին մասը, որը ինչպես ամբողջ աշխատությունը կրում էր «Տեսակարար ծավալներ» անվանումը, երկրորդ մասից հետագայում միայն մի դրվագ է հրատարակվել «Մարմինների որոշ ֆիզիկական հատկությունների կապը քիմիական ռեակցիաների հետ» վերնագրով հոդվածի տեսքով, իսկ երրորդ մասը, Մենդելեևի կենդանության օրոք, ամբողջովին չի հրատարակվել, այն համառոտ կերպով 1864 թվականին ներկայացվել է «Տեխնիկական հանրագիտարանի» ապակու արտադրությանը նվիրված չորրորդ լույս ընծայման մեջ։ Աշխատանքում լուսաբանված հարցերի փոխկապակցվածությամբ, Մենդելեևը հաջորդաբար մոտեցել էր, իր գիտական գործունեության, ավելի էական պրոբլեմների հարցադրմանն ու լուծմանը՝ տարրերի դասակարգման օրինաչափությանը, համակարգերի կառուցմանը, բաղադրությանբ բնութագրիչ միացությանը, կառուցմանն ու հատկություններին, լուծույթների հասուն տեսության նախադրյալների ձևավորման ստեղծմանը^[16]։

Մենդելեևի աշխատանքի առաջին մասում, նրա կողմից օրիգինալ միտք է արտահայտված գազանման մարմինների ծավալի և զանգվածի մոլեկուլային կապի մասին։ Գիտնականը գազի մոլեկուլային զանգվածի հաշվման բանաձև է դուրս բերել, այսինքն առաջին անգամ տրվել է Ավոգադրո-Ժերարի օրենքի ձևակերպումը։ Հետագայում ռուս ֆիզիկոքիմիկ Եվգենի Վլադիսլավովիչ Բիրոնը կգրի՝

Ինչքանով ինձ է հայտնի, Դ․ Մենդելեևը առաջինն է սկսել համարել, որ հնարավորն էարդեն խոսել Ավոգադրոյի օրենքի մասին, քանի որ այն հիպոթեզը, որի տեսքով սկզբից ձևակերպված է եղել օրենքը, ստուգվել է փորձարարական ճանապարհով․․․

^[43] Հենվելով, «Տեսակարար ծավալներ և սիլիկահողերի բաղադրություն» բաժնում հսկայական փաստացի նյութի վրա, Դ․ Մենդելեևը գալիս է համընդհանուր հանրագումարի։ Ի տարբերություն (Գերման Կոպի, Ի․ Շրեդերի և այլոց) շատ հետազոտողների չեմ հավակնում, միացությունների ծավալների մեխանիկական բացատրությանը՝ որպես նրանց բաղադրիչների առանձին տարրերի ծավալների գումարի, բայց հարգելով այդ գիտնականների կողմից ստացված արդյունքները, Մենդելեևը որոնում է ծավալների ոչ ձևական քանակական օրինաչափություններ, ձգտելով կապ հաստատել ծավալների քանակական հարաբերակցության և նյութի որակական բնութագրիչների միջև։ Այսպիսով գալիս է այն եզրակացության, որ բյուրեղային ձևի նման ծավալը, հանդիսանում է տարրերի ու նրանցով կազմված միացությունների նմանության և տարբերության սհմանագիծը, քայլ անելով պարբերական համակարգի ձևավորման ուղղությամբ, միևնույն ժամանակվ ուղղակի ձևով մատնանշելով, որ ծավալների ուսումնասիրությունը «կարող է օգտակար լինել հանքանյութերի և օրգանական մարմինների բնական դասակարգման համար»։ Առավել մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում «Սիլիկահողերի բաղադրության մասին» բաժինը։ Մենդելեևը բացարձակ խորությամբ և հանգամանորեն առաջին անգամ սիլիկատների՝ որպես միացություններ, տեսակետ է հայտնել, որպես օքսիդային համակարգերի հալույթներ։ Գիտնականի կողմից կապ է հաստատվել (MeO)_x(SiO)_x տիպի սիլիկատային միացությունների և այլ տիպի «անորոշ» միացությունների միջև, մասնավորապես, լուծույթների, որը ճշգրտորեն արտահայտվել է ապակենման վիճակ բացատությամբ^[16]։ Հենց ապակեգործության պրոցեսների ուսումնասիրմամբ էլ սկսվել է գիտության մեջ Մենդելեևի ուղին։ Հնարավոր է, որ հենց այս փաստն է կարևոր դեր կատարել նրա ընտրության մեջ, համենայն դեպս, տվյալ թեման, որը անմիջականորեն կապված է սիլիկատների քիմիայի հետ, օրինաչափորեն առնչվում է նրա ուրիշ որոնումներին^[42]։ Բնության մեջ սիլիկատների տեղը լակոնիկ է, բայց լիովին որոշված է Մենդելեևի կողմից^[44]՝

Որպես օրգանիկ միացությունը պայմանավորված է ածխածնի առկայությամբ և նրանով հարուստ է, այնպես էլ հանքանյութերի թագավորությունը հարուստ է սիլիկահողային միացություններով։ — [45]

Այս արտահայտությունը մատնանշում է գիտնականի կողմից սիլիկատային նյութերի առաջնահերթային գործնական նշանակության ըմբռնմանը, պրակտիկայում նրանց տարածվածությանն ու հնագույն լինելուն, և սիլիկատների քիմիայի բարդությանը, այդ իսկ պատճառով գիտնականի հետաքրքրությունը տվյալ դասի նյութերի նկատմամբ, զուգահեռ նրանց պրակտիկ կիրառությանն, կապված է եղել քիմիայում կարևորագույն հասկացության՝ քիմիական միացության զարգացման, միացությունների համակարգման ստեղծման հետ, հասկացությունների հարաբերակցության հարցի լուծման՝ որպես քիմիական միացություն (որոշյալ ու անորոշ) լուծույթի։ Որպեսզի հարցադրման բուն գիտական նշանակությունը և կարևորությունը գիտակցվի, բավական է միայն մեջբերել սիլիկատների քիմիայի մասնագետ, ակադեմիկոս Միխաիլ Միխաիլովիչ Շուլցի խոսքերը, ասված նրա կողմից Մենդելեևի 150-ամյակին նվիրված մենդելեևյան XIII համագումարի ժամանակ՝

Մինչ այժմ չկան ընդհանուր որոշումներ, որոնք հստակ համապատասխանություն կստեղծեյին միացություն և լուծույթ հասկացությունների միջև։ ․․․Հենց որ գազում ատոմներն ու մոլեկուլները սկսում են փոխազդել միմյանց հետ նրանց կոնցենտրացիայի մեծացման հետ, չանդրադառնալով արդեն խտացված փուլերի մասին, ապա անմիջապես հարց է ծագում, թե փոխազդեցության էներգիայի որ մակարդակում և փոխազդող մասնիկների թվի ինչպիսի հարաբերակցւթյան դեպքում է կարելի իրարից տարանջատել մասնիկների քիմիական միացություն և փոխադարձ լուծույթ հասկացությունները՝ դրա համար չկան օբյեկտիվ չափանիշներ, նրանք դեռևս որոշված չեն, չնայած այս թեմայի վերաբերյալ անթիվ աշխատանքներին ու թվացող պարզությանը[44]։

Ապակու ուսումնասիրումը օգնել է Մենդելեևին խորությամբ հասկանալու սիլիկահողային միացությունների բնույթը և այդ ինքնատիպ նյութի վրա տեսնելու միացությունների քիմիական առանձնահատկություններն ընդհանրապես^[42]։ Ապակեգործության, սիլիկատների քիմիայի և ապակենման վիճակների թեմաների վերաբերյալ Մենդելևը գրել է շուրջ 30 աշխատանք։

Գազերի հետազոտում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մենդելեևի գործունեության մեջ այս թեման կապված է ամենից առաջ հաջորդականության ֆիզիկական պատճառների հետ։ Քանի որ տարրերի հատկությունները գտնվում էին ատմային զանգվածներից հաջորդական կապի մեջ, գիտնականը հնարավորություն էր փնտրում, որպեսզի լույս սփռի այս պրոբլեմի վրա, դրա հետ մեկտեղ բացահայտելով ձգողականության ուժերի պատճառները։ XIX դարոում «Եթեր (ֆիզիկա)» կոնցեպցիան մեծ ազդեցություն ունեցավ տվյալ պրոբլեմի լուծման վրա։ Ենթադրվում էր, որ միջմոլորակային տարածքը լցված «եթերը», հանդիսանում է լույս, գրավիտացիա և ջերմություն փոխանցող միջավայր։ Գերնոսր գազերի ուսումնասիրությունը նշված միջավայրի ապացուցման համար հնարավոր միջոց էր հանդիսանում, այն ինչ «սովորական» նյութերը արդեն ի զորու չէին թաքցնելու «եթերի» հատկությունները։ Մենդելեևի հիպոթեզներից մեկը տանում էր նրան, որ օդի գազերի գերնոսրացման դեպքում նրա յուրահատուկ վիճակ կարող է լինել «եթերը» կամ շատ փոքր զանգվածով ինչ-որ գազ։ Դ․ Մենդելեևի կողմից «Քիմիայի հիմունքներ» տպվածքում, 1871 թվականին պարբերական համակարգում, գրվել է՝ «Բոլորից թեթևը եթերն է, միլիոն անգամ», իսկ 1874 թվականի աշխատանքային տետրում գիտնականը ավելի պարզ մտքերի շարք է արտահայտել՝ «Օդի զրոյական ճնշման դեպքում առկա է որոշակի խտություն,այսինքն դա հենց եթերն է»։ Այնուամենայնիվ, այդ ժամանակաշրջանի նրա հրատարակություններում այսպիսի հստակ գաղափարներ արտահայտված չեն։ Տիեզերական տարածությունում, գերնոսրացված գազերի վարքի հետ կապված ենթադրությունների ենթատեքստում, Դ․ Մենդելեևը հենվում է աստղագետ Արիստրախ Ապոլոնովիչ Բելոպոլսկու կողմից ստացված տեղեկությունների վրա՝ «(Չափերի և կշիռների միջազգային պալատի տեսուչը, պարտադիր ինձ էր տրամադրում, այդ թվում նաև պարոն Բելոպոլսկու նորագույն հետազոտությունների արդյունքները»։ Իսկ հետո, իր եզրահանգումներւմ, նա ուղղակիորեն հենվում էր այդ տվյալների վրա^[46][47]։ Այս հետազոտությունների ելքային ենթադրությունների բոլոր հիպոթեզային ուղղություններով, հիմնված հենց իր՝ Մենդելեևի կողմից ֆիզիկայի բնագավառում հայտնագործած, առավել կարևոր արդյունքների վրա, կարևորագույնը հանդիսանում է ունիվերսալ գազային հաստատուն պարունակող իդեալական գազի հավասարումը։ Նաև, շատ կարևոր, բայց փոքր-ինչ վաղաժամկետ է Մենդելեևի ջերմաստիճանի թերմոդինամիկ սանդղակի ներմուծումը։ Գիտնականի կողմից, նաև, ճիշտ ուղի էր ընտրվել իրական գազերի հատկությունների ուսումնասիրման համար։ Իրական գազերի ներկայիս հայտնի հավասարումները համապատասխանում են նրա գունային տարալւծումների առաջին հաշվարկները։ Գազերի և լուծույթների վերաբերյալ բաժնում, Մենդելեևը ունի 54 աշխատանք^[16]։

Լուծույթների ուսմունք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1905 թվականին Դ. Մենդելեևը կասի՝ «Ավելի քան չորս բան որոշեցին իմ անվանումը՝ պարբերական օրենքը, գազերի առաձգականության ուսումնասիրությունը, լուծույթների ընկալումը որպես ասոցիացիա և «Քիմիայի հիմք»։ Այստեղ է իմ հարստությունը։ Այն վերցված չէ ոչ մեկից, այլ ստեղծված է իմ կողմից…»:

Իր ողջ կյանքի ընթացքում Մենդելևը չթուլացրեց հետաքրքրությունը «լուծույթային» թեմատիկայի նկատմամբ։ Նրա առավել կարևոր հետազոտությունները, այդ բաժնի նկատմամբ, վերագրվում են 1860-ականների կեսերին, իսկ կարևորագույնները՝ 1880-ական թվականներին։ Այնուամենայնիվ, գիտնականի հրատարակումները ցույց են տալիս, որ իր ստեղծագործական աշխատանքի այլ ժամանակաշրջաններում էլ նա չի դադարեցրել լուծույթների ուսմունքի հիմքերը դնելու հնարավորությունների որոնումները։ Ուսմունքի ստեղման ժամանակ Դ. Մենդելեևի կոնցեպցիան էվոլյուցիայի է ենթարկվել այս երևույթի հակասական և ոչ կատարյալ պնդումներից մինչև նրա վերաբերյալ զարգացումների այլ ուղղությունները, առաջին հերթին՝ քիմիական միացությունների ուսմունքը։ Դ. Մենդելեևը ցույց է տվել, որ լուծույթների ճիշտ ընկալումը հնարավոր չէ առանց դրանց քիմիական մեխանիզմի իմացության, նրանց դասումը որոշված միացությունների դասին և լուծույթներում բարդ քիմիական հավասարակշռության՝ այս երեք անքակտելի տեսակետերի մշակումով էլ հենց եզրակացվում է լուծույթների հիմնական նշանակությունը։ Սակայն ինքը Մենդելեևը երբեք իր գիտական ենթադրությունները լուծույթների ուսումնասիրման մեջ տեսություն չէր անվանում, իսկ նրա հակախոհները և հետնորդները հենց այդպես անվանեցին այն, ինչ ինքը անվանում էր «հասկացություն» և «ենթադրություն», իսկ տվյալ ուղղության աշխատանքները՝ «հիպոթեզային մտածելակերպով լուծույթների տվյալների համախումբը բացահայտելու փորձ», որը «…տեսությունից դեռ շատ հեռու էր», ձևակերպման մեջ հիմնական խոչընդոտը գիտնականը համարում էր «նյութի հեղուկ վիճակի տեսությունը»։ Ավելորդ չէ նկատել, որ, այս ուղղությունը զարգացնելով, Դ. Մենդելեևը, ի սկզբանե ապրիորիկ կերպով առաջադրելով այն ջերմաստիճանի գաղափարը, որի դեպքում հեղուկի բարձրությունը մենիսկում համընկնում է զրոյական մակարդակին, 1860-ական թվականներին դրա վերաբերյալ կատարեց մի շարք փորձեր։ Որոշակի ջերմաստիճանում, որը փորձնականորեն անվանել էր «եռման բացարձակ ջերմաստիճան», հալափակված ծավալով պարաֆինե վաննայում եռացված սիլիցիումի հեղուկ քլորիդը (SiCl₄) «անհետանում է», վերածվելով գոլորշու։ Հետազոտությանը վերաբերող հոդվածում, Մենդելևը տեղեկացնում է, որ եռման բացարձակ ջերմաստիճանում, հեղուկի ամբողջությամբ գոլորշու վերածվելու պրոցեսը ուղեկցվում է մակերևույթային լարվածության և ջերմության փոքրացմամբ մինչև զրո արժեքը։ Այս աշխատանքը գիտնականի առաջին նշանավոր ձեռքբերումն է։ Կարևոր է նաև այն փաստը, որ էլեկտրոլիտների լուծույթների տեսությունը ձեռք է բերել բավարաված ուղղություն, միայն ընդունելով Դ. Մենդելեևի այն գաղափարները, երբ այդ լուծույթներում իոնների գոյության վերաբերյալ հիպոթեզը համընկավ լուծույթների մասին մենդելևյան տեսության հետ։ Հիդրատների և լուծույթների վերաբերյալ Մենդելեևը ունի 44 աշխատանք^[16][48]։

Ոգեմիջնորդութական երևույթների ուսումնասիրման հանձնախումբ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

XIX դարի կեսերին Արևմտյան Եվրոպայում և Ամերիկայում կողմնակիցներ ունեցող, և ռուսական մշակույթում, 1870-ականներին, արդեն որոշակի տարածում գտած մարդիկ, որոնք ունեին այնպիսի մտածելակերպ, որ պրոբլեմի լուծման համար կարծեցյալ բանալին գտնում էին խորհրդամոլություն և էզոթերիզմի վուլգար ձևերի անճանաչելի օգտագործումը, մասնավորապես՝ այն երևույթների, որոնք կոչվում էին պարանորմալ, իսկ գիտական ըմբռնումից զուրկ, կենցաղային լեքսիկոնում՝ սպիրիտուալիզմը, սպիրիտիզմը կամ մեդիումիզմը։ Այս շարժումների հետևորդների կողմից սպիրիտիկ սեանսի բուն պրոցեսը մատուցվում է որպես նյութի և էներգիայի միասնակության խախտման վերականգնման պահեր և դրանով, իբր, պահպանվում է նրանց առանձին առանձին գոյության բացատրությունը։ Դ. Մենդելեևը հիմնական «շարժողների» հետաքրքրություների մասին գրում էր մտահայեցողական փիլիսոփայության ենթագիտակցական և խոհաըմբռնման եզրույթների բախման տեսանկյունից^[49][50]։

Այս կապակցությամբ հին սնահավատությունը նոր գիտության հետ&nbsp՝ ահա ամբողջ հետաքրքրությունը ոգեմիջնորդության նկատմամբ։ Միթե մենք շատ կգրեինք և կխոսեինք ցանկացած այլ գիտական տարաձայնության մասին, եթե չլինեին այստեղ ոգին, դայակը, և շատերին ցանկալի, ժողովուրդների մանկությունը։

Աշխարհաընկալման այսպիսի լիիրավ լիդերների շրջանակի մեջ էին՝ ռուս քիմիկ Ալեքսանդր Բուտլերովը (այն ժամանակ՝ նյութի «չորրորդ» ագրեգատային վիճակի մասին ուսմունքի կողմնակից, հաստատակամ ոգեմիջնորդ Ուիլյամ Կրուկսի հետևորդ), կենսաբան Նիկոլայ Պետրովիչ Վագները և հայտնի հրապարակախոս Ալեքսանդր Նիկոլաևիչ Աքսակովը^[49]։ Ոգեմիջնորդության բացահայտման սկզբնական փորձերը ձեռնարկեցին ակադեմիկոս Պաֆնուտի Լվովիչ Չեբիշևը և պրոֆեսոր Մ. Ֆ. Ցիոնը, ով հայտնի բժիշկ, Իվան Պետրովիչ Պավլովի ուսուցիչ Իլյա Ֆադեևիչ Ցիոնի եղբայրն էր։ 1870-ականների կեսին Դմիտրի Մենդելեևի նախաձեռնությամբ, դեռևս երիտասարդ Ռուսական ֆիզիկո-քիմիական ընկերությունը սուր քննադատությամբ հանդես եկավ ոգեմիջնորդության դեմ։ 1875 թվականի մայիսի 6-ին որոշում ընդունվեց «ստեղծել ոգեմիջնորդական սեանսները ուղեկցող բոլոր «երևույթների» ստուգման համար հանձնախումբ»^[49]։ «Ոգեմիջներդներ», եղբայրներ Պետտիների և տիկին Կլեյերի գործողությունների ուսումնասիրման փորձերը, Ա. Աքսակովի խնդրանքով սկսվեցին 1875 թվականի գարնանը։ Որպես ընդիմադիրներ ելույթ ունեցան Ա. Բուտլերովը, Ն. Վագները և Ա. Աքսակովը։ Առաջին նիստը կայացավ մայիսի 7-ին (նախագահում էր Ֆյոդոր Էվալդը), երկրորդը՝ մայիսի 8-ին։ Դրանից հետո նիստը հետաձգվեց մինչ աշուն, որից հետո երրորդ նիստը կայացավ հոկտեմբերի 27-ին, իսկ արդեն հոկտեմբերի 28-ին, մանկավարժ, քաղաքային դումայի գործիչ Ֆյոդոր Էվալդը, ով ընդգրկված էր հանձնախմբում, գրում է Դ. Մենդելեևին՝ «…Պարոն Աքսակովի կողմից գրված գրքերը ընթերցելուց հետո, իմ մոտ առաջացավ կտրուկ զզվելի տպավորություն այն ամենի նկատմամբ, ինչը վերաբերում է ոգեմիջնորդությանը և մեդիումիզմին», որից հետո նա հրաժարվում է շարունակել մասնակցել հանձնախմբի աշխատանքներիրն։ Չնայած իր մանկավարժական աշխատանքի ծանրաբեռնվածությանը, նրան հաջորդում են ֆիզիկոսներ Դմիտրի Կոնստանտինովիչ Բոբելյովը և Դմիտրի Ալեքսանդրովիչ Լաչինովը^[49][50]։ Հանձնախմբի գործունեության տարբեր փուլերում (1875-ի գարնանից մինչ 1875—1876 թվականների ձմեռը) նրա կազմում էին գտնվում՝ Դ. Կ. Բոբելյովը, Իվան Բորգմանը, Նիկոլայ Բելուգինը, Նիկոլայ Գեզեխուսը, Նիկոլայ Եգորովը, Ա. Ելենեվը, Ս. Կովալսկին, Կոնստանտին Կրաեևիչը, Դ. Լաչինովը, Դ. Մենդելեևը, Նիկոլայ Պետրովը, Ֆյոդոր Պետրուշեվսկին, Պյոտր Ֆան-դեր-Ֆլիտը, Ա. Խմոլովսկին, Ֆյոդոր Էվալդը^[50]։ Հանձնախմի կողմից մի շարք մեթոդներ ու տեխնոլոգիական փորձեր արվեցին, որոնք բացառում էին մանիպուլյացիաների համար ֆիզիկական օրինաչափությունների օգտագործումը «մագնիտիզյորների» կողմից՝ մանոմետրական և բրգաձև սեղանները, արտաքին ազդեցությունների բացառումը, և այլ բաներ, որոնք խոչընդոտում էին իլյուզաներ պարունակող փորձի լիարժեք ընկալմանը և իրականության թյուրըմբռնմանը։ Հանձնախմբի գործունեության արդյունքը հանդիսացավ մի շարք հատուկ վարժաձևերի դուրս բերումը, որոնք գցում էին մոլորության մեջ, հերթական ստի ու խաբեության բացահայտումը, կորեկտ պայմաններում որևիցե էֆեկտի բացակայության հաստատումը, որը կնպաստեր երևույթի ոչ միանշանակ բացատրությանը, այսինքն սպիրիտիզմը ընդունվեց որպես «մեդիումների» կողմից օգտագործվող հոգեբանական ֆակտոր՝ մասսաներին ղեկավարելու համար^[50]։ Խնդրի շուրջ բանավեճը և հանձնախմբի աշխատանքը առաջացրեց առողջ քննադատություն հասարակության մեջ, որը հիմնականում ողջամտության կողմնակիցն էր։ Դ. Մենդելեևը, մի խոսքով, լրագրողներին վերջնական նիստի ժամանակ, հետ է պահում թեթևմտությունից, սնոտիապաշտության դերի ոչ ճիշտ և միակողմանի մեկնաբանությունից։ Իրենց գնահատականը տվեցին Պյոտր Դմիտրևիչ Բոբյորկինը, Նիկոլայ Սեմյոնովիչ Լեսկովը, շատ ու շատ ուրիշներ, ամենից առաջ, Ֆյոդոր Միխայիլովիչ Դոստոևսկին։ Վերջինս քննադատական նկատառումները ուղղված էին ոչ այնքան բուն սպիրիտականությանը, որի հակառակորդն էր ինքը, այլ Դ. Մենդելեևի ռացիոնալիստական հայացքներին^[50][51]։ Ֆ. Մ. Դոստոևսկին մատնանշում է՝ «անգամ «հավատալու ցանկության» դեպքում, ցանկությանը կարող է նոր զենք տվացվի»։ Վերջնական արդյունքը տալով, Դ. Մենդելեևը նշում է այն տարբերությունը, որը արմատավորվել է գիտնականի ելակետային տեսակետների՝ դրսևորված «բարեխիղճ մոլորության» կամ գիտակցական խաբեության մեջ։ Հենց բարոյական սկզբունքներն էլ նա գերադասում է ֆենոմենի բոլոր տեսակետների գնահատման մեջ, նրա բացատրությունը, և առաջնահերթ, գիտնականի համոզմունքները, անկախ նրա անմիջական գործունեությունից էլ հենց պիտի ունենա նա։ «Ընտանիքի մոր» նամակին ի պատասխան, որում գիտնականի մեղադրել էին կոշտ նյութապաշտության (Մատերիալիզմ) տարածման մեջ, նա հայտարարում է, որ «պատրաստ է ծառայել, այսպես թե այնպես, նրա համար, որ քչանան մատերիալիստներն ու կեղծ բարեպաշտները, և ավելի շատ լինեն այն մարդիք, որոնք իրոք կհասկանան, որ բարոյական սկզբունքների ու գիտության մեջ վաղնջորեն միասնություն կա»^[50]։

«Ընտանիքի մորն» որպես խրատ հավելեմ միայն հետևյալ միտքը, որը եթե չեմ սխալվում պատկանում է Ֆրիդրիխ Ֆրյոբելին[52]՝ սպիրիտիզմը առաջացնում է դժգոհություն, փիլիսոփայության և բարոյականության հասկացությունների անբավարարություն, խոսելով ոգիների մասին փիլիսոփաները ապացուցում էին գերբնական աշխարհի գոյությունը, իսկ սպիրիտները այդ աշխարհը իջեցնում էին գետին, ասելով որ ոգիները մատերիալական են։

Դ. Մենդելեևի գործունեության մեջ այս թեման, ինչպես նաև ամեն ինչ նրա հետաքրքրությունների շրջանակում, օրինաչափորեն կապված է նրա գիտական գործունեության միանգամից մի քանի ճյուղի հետ՝ հոգեբանություն, փիլիսոփայություն, մանկավարժություն, գիտելիքների հասարակայնացում, գազերի ուսումնասիրում, օդագնացություն, մետերոլոգիա և այլն, այն, որ նա ընկած է այդ խաչմերուկում, երևում է նաև հանձնախմբի գործունեությունը որակավորող հրատարակությունից։ Այն ժամանակ, երբ գազերի հետազոտումը խաչաձև, «համաշխարհային եթերի» մասին հիպոթեզների միջոցով, օրինակ, հարաբերվում է քննարկվող թեմանի վերաբերյալ հիմնական արարողությունների «հիպոթեզային ֆակտորներին», օդագնացության և մետերոլոգիայի կապը հաստատելու դեպքում կարող է հիմնավոր անճշտության տանել։ Սակայն նրանք թվարկվածներում հանդիսանում էին ոչ պատահական սահմանակից թեմաներ, իսկ Դ, Մենդելեևի Սոլյանյան քաղաքում ունեցած հասարակական ելույթի բառերը ավելի լավ են պատասխանում մետերոլոգիայի մասին հարցերին՝

Ինչքան հեռու չեն իրարից երկու այնպիսի բաներ, որոնք են սպիրիտիզմը և մետերոլոգիան, սակայն նրանց միջև գործում է որոշակի կապ, իհարկե առանձին։ «Սպիրիտականությունը սնոտիապաշտություն է»,&nbsp, ինչպես եզրակացրել է մեդիումական երևույթներ ուսումնասիրող հանձնախումբը,  իսկ մետերոլոգիան պայքարում է և դեռ երկար ժամանակ կպայքարի սնոտիապաշտության դեմ, որը տիրում է եղանակի շուրջ։

Օդագնացություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Զբաղվելով դագնցության հարցերով Դ. Մենդելեևը, առաջին, շարունակում է իր հետազոտությունները գազերի և եղանակաբության մեջ, երկրորդ՝ զարգացնում է իր աշխատանքների թեմաները, որոնք առնչվում էին միջավայրի դիմադրությանն ու նավաշինարարությանը։ 1875 թվականին նա մշակում է մոտ 3600 մ³ ծավալ ունեցող ստրատոստատի նախագիծը, որը ենթադրվում է, որ մթնոլորտի վերին շերտեր կարող է բարձրանալ (առաջին այդպիսի թռիչքները իրականցվել են Օգյուստ Պիկարի կողմից 1924 թվականին)։ Դ. Մենդելեևը նաև նախագծել է ղեկավարվող շարժիչներով աէրոստատը։ 1878 թվականին, գտնվելով Փարիզում, գիտնականը իրականցրել է Անրի Ժիֆարի կապված աէրոստատով թռիչք։ 1887 թվականի ամառը Դ. Մենդելեևը իրականացրել է օդապարիկով իր հանրահայտ թռիչք։ Դա հնարավոր դարձավ նաև ի շնորհիվ Ռուսական տեխնոլոգիական հասարակության միջամտության։ Մջոցառման համար գլխավոր դեր ունեցան նաև Վյաչեսլավ Սրեզնեվսկին և գյուտարար ու աէրոգնաց Ստեփան Ջեվցկին^[16][53]։ Դ. Մենդելեևը պատմելով այս թռիչքի մասին, հստակեցնում է Ռուսական տեխնոլոգիական ընկերությունը դիմեց հենց իրեն այդպիսի առաջարկով՝ «Տեխնիկական ընկերությունը, առաջարկելով ինձ, արևի լրիվ խավարման ժամանակ, իրականցնել աէրոստատից դիտումները ցանկանում էր, իհարկե, ծառայել գիտությանը և տեսնում էր, որ դա վերաբերում է աէրոստատների այն պատկերացմանը, որը իմ կողմից նախկինում զարգացվել էր»^[16]։ Թռիչքի նախապատրաստական հանգամանքները ևս մեկ անգամ խոսում են Դ. Մենդելեևի մասին, որպես արտակարգ գյոտարարի (այստեղ կարևոր է հիշել այն մասին, որ նա համարում էր՝ «Պրոֆեսորը, որը միայն կարդում է տեսությունը, իսկ ինքը չի աշխատում գիտության մեջ և առաջ չի գնում, ոչ միայն օգտակար չէ, այլ ուղղակի վնասատու է։ Նա սկսնակների մեջ սերմանում է կլասիցիզմի մահացած հոգիները, սպանում նրանց ձգտումը»)^[26]։ Դ. Մենդելեևը ահավոր կերպով հրապուրված էր աէրոստատի հնարավորություններով։ Նա առաջարկեց գնդի լիցքվորման համար օգտագործել լուսագազի փոխարեն ջրածին, որը կթույլատրեր ավելի վերև բարձրանալ, որն էլ կընդլայներ արևի խավարման դիտման հնարավորությունները։ Եվ այստեղ նորից խոսվեց Դմիտրի Լաչինովի հետ համագործակցությունը, ով մոտավորապես այդ ժամանակ աշխատում էր ջրածնի և թթվածնի էլեկտրական ճանապարհով ստացման վրա, որոնց լայն կիրառության մասին Դ. Մենդելեև խոսում է «Քիմիայի հիմունքներում»»^[53]։ Բնագետը ենթադրում էր, որ արևապսակի ուսումնասիրումը կարող է տալ աշխարհների ստեղծման հարցերի պատասխանը։ Տիեզերածնական հիպոթեզներից ելնելով նրա ուշադրությունը գրավում էր այն ժամանակ, տիեզերական փոշուց մարմինների առաջացումը՝ «Երբ Արեգակը համարվում է անվերջ փոքր մասնիկների համախումբ, որոնք սփռված են տարածության մեջ, և Արեգակնային համակարգի ողջ ուժը սկիզբ է առնում այդ անվերջ աղբյուրից ու կախված է միայն միասնականությունից, փոքրագույն մասնիկների բաղադրությունից որոնք կկազմավորեն անհատական համակարգեր։ Այդ ժամանակ պսակը, հնարավոր է, կազմված է փոքրագույն մասնիկների խտացված զանգվածից, որը Արեգակի բաղադրության մեջ է ու առաջացնում է նրա ձգողական ուժը»։ Համադրելով մեկ այլ հիպոթեզի հետ, որը նույնպես վերաբերում էր Արեգակնային համակարգի մարմինների ծագմանը, նա արտահայտում է հետևյալ մտքերը՝ «Ինչքան էլ, որ առաջին հայացքից հակասակն չթվան այս հասկացությունները, նրանք այսպես թե այնպես կդասավորվեն, կհաշտվեն, այդպիսին են գիտության հատկությունները, որը պարունակում է գաղափարների եզրահանգումներ, որոնքք փորձված ու ստուգված են։ Պետք է միայն չբավարարվել ձեռք բերվածով, չքարանալ հնով, և անվերջ առաջ ու խորը, ճշգրտորեն ու մանրամսնորեն ուսումնասիրել այն բոլոր երևույթները, որոնք կնպաստեն հետևյալ հիմնարցերի լուծմանը։ Պսակի ուսումնասիրումը այս պրոցեսում բավականին կօգնի»։ Այդ թռիչքը գրավեց լայն հասարակության ուշադրությունը։ Ռազմական նախարարությունը տրամադրեց 700 մ³ ծաալով «Ռուսական» գունդը։ Բոբլովո, մարտի 6 -ին, ժամանեցին Իլյա Ռեպինը, նրա հետևից Դ. Մենդելեևը և Կոնստանտին Կրաեվիչը։

Օգոստոսի 7-ին մեկնարկի վայրում՝ քաղաքի հյուսիս-արևմտյան մասում, Յամսկոյ հրապարկի մոտ, չնայած վաղ ժամին, հավաքվեց հանդիսատեսների բազմություն։ Դ. Մենդելեևի հետ պետք է թռներ նաև օդաչու-աէրոնավտ Ալեքսանդր Կովանկոն, սակայն նախորդ օրը տեղացած անձրևի պատճառով բարձացել էր օդի խոնավությունը, գունդը խոնավացել էր՝ երկու հոգի ի վիճակի չէր բարձրացնելու։ Դ. Մենդելեևի պնդմամբ նրա ուղեկիցը իջավ օդապարիկի զամբյուղից, նախապես գիտնականի համար դասախոսություն կարդալով օդապարիկի ղեկավարման մասին, ցույց տալով ինչ և ոնց անել^[54]։ Մենդելեևը ուղևորվեց մենակ։ Հետագայում նա այսպես մեկնաբանեց իր որոշումը՝

..Իմ որոշման մեջ իր դերը ունեցավ…այն պատկերացումը, որ մեր մասին, պրոֆեսորներս և ընդհանրապես գիտնականների, սովորաբար մտածում են ամենուր, որ մենք խոսում և խորհուրդ ենք տալիս, իսկ գործնականորեն ոչինչ անել չենք կարող, որ մեզ, ոնց որ շեդրինական գեներալներին, միշտ հարկավոր է մի տղամարդ, նրա համար, որ անի աշխատանքը, թե չէ մենք ոչինչ չենք կարողանա անել։ Իմ մոտ ցանկություն առաջացավ ի ցույց դնել, որ այդ կարծիքը, ճշմարիտ է միայն առանձինն դեպքերում, իսկ բնագետների հարցում, ոնքեր ամբողջ կյանքը անց են կացնում լաբորատորիաներում, էքսկուրսիաներում և ընդհանրապես բնության ուսումնասիրություններում, այդպես չէ։ Մենք պետք է պարտադիր կերպով տիրապետենք գործնականին, և ինձ թված, որ դա ավելի լավ կցուցադրվի այնպես, որ բոլորը միանգամից հրաժարվեն նախկին մտածելակերպից։ Եվ հենց այդ ժամանակ ծագեց դրա հնարավորությունը։

Աէրոստատը չկարողացավ այնքան բարձրանալ, ինչպես պահանջվում էր փորձի նախապատրաստական պայմաններում՝ արևը մասնավորապես ծածկված էր ամպերով։ Գիտնականի օրագրում առաջին գրառումը համապատասխանում է 6 ժ 55 ր՝ թռիչքից 20 րոպե հետո։ Գիտնականը նշում է աներոիդի ցուցմունքը 525 մմ և օդի ջերմաստիճանը՝ 1,2°՝ «Գազի հոտ է գալիս։ Վերևում ամպեր են։ Շուրջբոլորը պարզ է։ Ամպը ծածկեց արևը։ Արդեն երեք վերստ է։ Կսպասեմ ինքնավայէջքին։ 7 ժ 10—12 ր՝ 3,5 վերստ բարձրության վրա եմ, մոտավորապես 9 ժ սկսեց իջնել։ Կալյազինի և Պերեսլավլ-Զալեսկու միջև, Սպաս-Ուգոլ գյուղի մոտ (Սալտիկով-Շեդրինի կալվածք) տեղի ունեցավ բարեհաջող վայրէջքը։ Արդեն գետնին եմ, 9 ժ 20 ր, Դ. Մենդելեևը գրառում է աներոիդի ցուցմունքը՝ 750 մմ, օդի ջերմաստիճանը 16,2° է։ Թռիչքի ժամանակ գիտնականը ուղղում է գլխավոր կափույրի անսարքությունը, որը և ապացուցում է նրա օդագնացության տեսության և գործնական կիրառության վարպետությունը։» Հայտնվել է այն կարծիքը, որ հաջողված թռիչքը երջանիկ պատահականությունների արդյունք է՝ աէրոնավտը չէր կարող դրա հետ համաձայնվել, կրկնելով Ա. Սուվորովի հայտնի խոսքերը «երջանկություն, մեղա Տեր Աստված, երջանկություն», նա հավելում է՝ «Բայց ինչ-որ ուրիշ բան էլ է հարկավոր դրա համար։ ԻՆձ թվում է, որ ամենից առավել, քան մեկնարկն է՝ կափույրը, բալաստը և խարիսխը, գործի վերաբերյալ հանգիստ ու խելացի մոտեցումն է։ Ինչպես գեղեցկությունը պատասխանում է, երբեմն ոչ միշտ, ապա ավելի հաճախ նպատակասլացության բարձր աստիճանով, այնպես էլ հաջողությունը՝ մինչև վերջ նպատակի և միջոցների նկատմամբ հետևողական վերաբերմունքի արդյունք է»։ Փարիզի աէրոնավտիկայի Միջազգային կոմիտեն այս թռիչքի համար Դ. Մենդելեևին արժանացրել է Ֆրանսիական աէրոնավտիկական եղանակաբանության ակադեմիայի շքանշանին։ Գիտնականը իր այս փորձը գնահատում է հետևյալ կերպ՝ «Եթե իմ Կլինից թռիչքը, ոչինչ չավելացրեց պսակի մասին եղած գիտելիքների մեջ, ծառայի եղանակաբանական ուսումնասիրությունների զարգացման նպաստմանը Ռուսաստանում, եթե այն, ավելացնի ընդհանուր համոզմունքը նրանում, որ աէրոստատով թռիչքները հարմար են նույնիսկ նորեկին, ապա այդ ժամանակ ես իզուր չեմ թռել 1887 թվականի օգոստոսի 7-ին»։ Դ. Մենդելեևը մեծ հետաքրքրություն ցուցաբերեց օդից ծանր թռչող սարքերի նկատմամբ, նա հետաքրքրվեց օդային պտուտակներով ինքնաթիռներից առաջինով, որը հայտնագործվել էր Ալեքսանդր Ֆյոդորովիչ Մոժայսկին։ Դ. Մենդելեևի միջավայրի դիմադրության հարցերին նվիրված հիմնարար մենախոսությունում, օդագնացության վերաբերյալ բաժին կա, իսկ ընդհանրապես այս թեմայով գիտնականը ունի մոտ 23 հոդված^[16][24][53]։

Նավաշինություն։ Հեռավոր Հյուսիսի նվաճում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միջավայրի դիմադրության և օդագնացության վերաբերյալ Դ. Մենդելեևի աշխատանքները իրենց շարունակությունն են գտնում նավաշինության և արկտիկական ծովագնացության հիմնադրման աշխատանքներում՝ զարգացնելով հեղուկների ու գազերի ուսումնասիրությունները։

Դ. մենդելեևի գործունեության այս բաժինը որոշակի կերպով կապված է ծովակալ Ստեպան Օսիպովիչ Մակարովի հետ համագործակցությանբ, վերջինիս օվկիանոսագիտական արշավների ժամանակ ձեռք բերած գիտական տեղեկությունների քննությունը, նրանց համատեղ աշխատանքները, որոնք կապված էին փորձնական ջրամբարի կառուցման հետ, իրենց դերն են ունեցել Դ. Մենդելեևի գործունեության վրա։ Ջրամբարի գաղափարը պատկանել է Դմիտրի Մենդելեևին, ով ակտիվ մասնակցություն է ունեցել այս գործի բոլոր փուլերում, սկսած նախագծային աշխատանքներից մինչ տեխնիկական և կազմակերպչական արարողությունները՝ ընդհուպ շինարարական, և նավերի մոդելների փորձարկումները, այն բանից հետո, երբ 1894 թվականին ջրամբարը, վերջապես կառուցվեց։ Դ. Մենդելեևը ոգևորվածությամբ պաշտպանում էր Ս. Մակարովի արկտիկական մեծ սառցահատի կառուցման ջանքերը։

Երբ Դ. Մենդելեևը 1870-ականների վերջերին զբաղվում էր միջավայրի դիմադրության ուսումնասիրմամբ, նա միտք արտահայտեց նավերի փորձարկման համար նախատեսված փորձնական ջրամբարի կառուցան համար։ Սակայն միայն 1893 թվականին, Ծովային նախարարության ղեկավար Նիկոլայ Չիխաչյովի խնդրանքով գիտնականը գրեց «Նավային մոդելների փորձարկման համար ջրամբարի մասին» և «Ջրամբարի դիրքի մասին» գրառումները, որտեղ խոսեց ոչ միայն ջրամբարի, որպես գիտա-տեխնիակական ծրագրի մասի, ստեղծման հեռանկարի մասին, որը ներառում էր ռազմա-տեխնիկական նավաշինության և առևտրային կտրվածքով խնդիրների լուծում, այլև որ այն հնարավորություն կտար գիտական հետազոտություններ կատարել։ Դ. Մենդելեևը զբաղվելով լուծույթների ուսումնասիրմամբ, 1880-ականների վերջին մեծ հետաքրքրություն է ցուցաբերում ծովաջրի խտությանը, որը Ս. Մակարովը իր Վիտյազ (հետախուզական ռազմանավ, 1883) հետախուզական ռազմանավով շուրջերկրյա նավագնացության ժամանակ էր հաշվել։ Այդ թանկարժեք տվյալները բարձ գնահատականի արժանացան Դ. Մենդելեևի կողմից, ով ներառեց դրանք տարբեր ջերմաստիճանների դեպքում ծովաջրի խտության ամար աղյուսակում, որը տեղ էր գտել գիտնականի «Ջերմաաստիճանի բարձրացումից ջրի խտության փոփոխությունը» հոդվածի մեջ։ Ա. Մակարովի հետ, ծովային հրետանու համար նախատեսված վառոդի մշակման ժամանակ առաջացած համագործակցությունը շարունակելով, Դ. Մենդելեևը միանում է Հյուսիսային Սառուցյալ օվկիանոսում սառցահատման կազմակերպման արշավին։ Ա. Մակարովի կողմից այս արշավի գաղափարը պաշտպանվեց Դ. Մենդելեևի կողմից, ով այսպիսի նախաձեռնությունը իրական ճանապարհ էր համարում մի շարք կարևոր տնտեսական պրոբլեմների լուծման համար՝ Բերինգի նեղուցի կապը այլ ռուսական ծովերի հետ, սկիզբ կդներ Հյուսիսային ծովային ճանապարհի հմնադրմանը, որը Սիբիրի և Հեռավոր Հյուսիսի շրջանները մատչելի կդարձներ։

Ձեր գաղափարը փայլուն է, — գրում է նա Ս. О. Մակարովին, — շուտ թե ուշ իրականանալու է ու վեր է ածվելու ոչ միայն գիտա-աշխարհագրական խոշոր նշանակության գործի, այլև գործնական նշանակություն է ունենալու[16]։

Նախաձեռնությունը պաշտպանվեց Ս. Վիտտեի կողմից և արդեն 1897 թվականի աշնանը կառավարությունը որոշում է կայացնում սառցահատի կառուցման ֆինանսավորման համար։ Դ. Մենդելեևը ընդգրկվում է սառցահատի կառուցմանը վերաբերող հարցերով զբաղվող հանձնախմբի մեջ, սառցահատի մի քանի նախագծերից առավելություն է տրվում անգլիական ձևի մոդելին։ Armstrong Whitworth նավաշինարանում պատրաստված, աշխարհում առաջին սառցահատին տրվեց Սիբիրի լեգենդար նվաճողի Երմակի անունը՝ «Երմակ», որը 1898 թվականի հոկտեմբերի 29-ին այն Անգլիայում Թայն գետի վրա իջեցվեց ջուրը։ 1898 թվականին Դ. Մենդելեևը և Ա, Մակարովը դիմեցին Ս. Վիտտեին «Հյուսիսային Սառուցյալ օվկիանոսի հետազոտման մասին, Երմակ սառցահատի փորձնական նավարկության ժամանակ» զեկույցով, որտեղ շարադրված էր 1899 թվականին նախատեսված աստղագիտական, մագնիսական, օդերևույթաբանական, հիդրոլոգիական, քիմիական և կենսաբանական հարցերի հետազոտման արշավի ծրագիրը։ Ծովային նախարարության փորձնական ջրամբարում կառուցվող սառցահատի մոդելը ենթարկվեց հիդրոդինամիկ պտուտակների արագության և հզորության որոշման հետ զուգակցված նաև նրանց կայունություն (նավի լողալու ժամանակ) փորձարկմանը, բեռնավորվածության դիմադրությանը լայնակի ճոճքի ժամանակ, որի փոխազդեցության թուլացման համար ներառվեց Դ. Մենդելեևի կողմից առաջարկված թանկարժեք կատարելագործական համակարգ, որը առաջին անգամ էր կիրառվում նավաշինության մեջ։ 1901—1902 թվականներին Դ. Մենդելեևը ստեղծեց արկտիկական սառցահատի պրոեկտը։ Նրա կողմից մշակվում է լայնամասշտաբ «արդյունաբերական» ծովային ուղի, որը նախատեսում էր նավերի անցումը Հյուսիսային բևեռի մոտով։

Չափագիտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մենդելեևը ժամանակակից չափագիտության, մասնավորապես՝ քիմիական չափագիտության նախակարապետն է։ Նա հանդիսանում է չափագիտական մի շարք աշխատանքների հեղինակը։ Ստեղծել է կշռման ճշգրիտ տեսությունը, մշակել է լծակի և արրետիր լավագույն նախագծերը, առաջարկել է կշռման ճշգրիտ հնարքները։

1893 թվականին Դ. Մենդելեևը ստեղծում է Չափերի և կշեռքների գլխավոր պալատը (ներկայումս՝ Դ. Ի. Մենդելեևի անվան գիտա-հետազոտական ինստիտուտ), 1901 թվականի հոկտեմբերի 8-ին Դմիտրի Մենդելեևի նախաձեռնությամբ Խարկովում բացվեց Ուկրաինայում առաջին առևտրային չափերի ու կշեռքների ստուգման վերստուգիչ պալատը։ Այս իրողությունից է սկիզբ առնում Ուկրաինայում, ոչ միայն չափագիտության և ստանդարտավորման, այլև «Չափագիտության ինստիտուտի» ավելի քան հարյուրամյա պատմությունը։

Վառոդագիտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անծուխ վառոդի վերաբերյալ Դ. Մենդելեևի աշխատանքների վերաբերյալ մի շարք տարբեր կարծիքներ կան։ Վավերագրական տվյալները խոսում են հետևյալ զարգացումների մասիին։ 1890 թվականի մայիսին Ռուսական կայսրության ծովային նախարարության կողմից փոխծովակալ Նիկոլայ Չիխաչյովը Դ. Մենդելեևին առաջարկեց «ծառայել ռուսական վառոդային գործի գիտական հիմնադրմանը», որին գիտնականը, ով արդեն հեռացել էր համալսարանից, նամակով տվեց իր համաձայնությունը և առաջարկեց պայթուցիկ նյութերի մասնագետների՝ Ականների սպայական դասի պրոֆեսոր Ի. Չելցովին և պիրոքսիլինի գործարանի ղեկավար Լ. Ֆեդոտովի ներգրավվմամբ արտասահմանյան գործուղման անհրաժեշտությունը, որի նպատակը պայթուցիկ նյութերի լաբորատորիայի կազմավորումն էր^[16]։ Լոնդոնում Դ. Մենդելեևը հանդիպում է իր հեղինակությունը հարգող մի շարք գիտնականների հետ՝ Ֆրեդերիկ Ավգուստ Աբելի (կորդիտի գյուտարար, պայթուցիկ նյութերի կոմիտետի ղեկավար), Ջեյմս Դյուարի (կոմիտետի համաղեկավար, կորդիտի համագյուտարար), Ու. Ռամզիայի, Ա. Տիլլոյի, Ու. Անդերսոնի և Լ. Մոնդի, Ռ. Յունգի, Ջորջ Ստոքսի և Է. Ֆրանկլադի հետ։ Այցելելով Ու. Ռամզայի լաբորատորիան, արագահարված զենքերի և վառոդի Նորդենֆելդ-Մաքսիմ գործարանը, որտեղ ինքը անձամբ կատարում է փորձարկումներ, Վուլվիչևյան արսենալի հրաձգարանը, նա նշում է նոթատետրում՝ («Անծուխ վառոդը՝ պիրոքսիլին+գերչակի ձեթ+նիտրոգլիցերին, ձգում, կտրում են թեփուկներ և մետաղեձողեր։ Տվեցին նմուշներ… »): Հետո՝ Փարիզ։ Ֆրանսիական պիրոքսիլային վառոդը խստիվ գաղտնիացված էր (տեխնոլոգիան հրապարակվեց միայն 1930-ականներին)։ Հանդիպում է Լուի Պաստերի, Պոլ Էմիլ Լեկոկ դը Բուաբորդրանի, Անրի Մուասսանի, Անրի Լուի Լե Շատելյի, Մարսելեն Բերտլոի (վառոդի աշխատանքների ղեկավարներից), ինչպես նաև պայթուցիկ նյութերի մասնագետներ Ա. Գոատյեի և Է. Սարրոյի (Ֆրանսիայի վառոդային գործարանի լաբորատորիայի տնօրեն) և այլոց հետ։ Գիտնականը դիմում է Ֆրանսիայի պաշտպանության նախարար Շարլ Ֆրեյսինեին, որպեսզի թույլատվություն ստանա մտնելու զենքի գործարան, և երկու օր հետո նրան իր լաբորատորիայում ընդունում է Է Սարրոն, ցույց է տալիս վառոդի փորձարկումը, և տալիս (2 գ) «անձնական օգտագործման» նմուշ, սակայն գիտնականը ելնելով բաղադրությունից և հատկություններից, հասկանում է, որ այն պիտանի չէ խոշոր տրամաչափի հրազենի համար^[16]։ 1890 թվականի հուլիսի կեսերին Սանկտ Պետերբուրգում Դ. Մենդելեևը արտահայտվեց լաբորատորիայի կարևորության մասին (որը, սակայն բացվեց 1891 թվականի ամռանը), իսկ ինքը Մենդելեևը Ն. Մենշուտկինի, Ն. Ֆյոդորովի, Ա. Շիշկովի, Ա. Շուլյաչենկոյի հետ սկսեց փորձեր կատարել համալսարանի լաբորատորիայում։ 1890 թվականին, Օխտինի վառոդի գործարանում, նա մասնակցեց տարբեր տիպի զենքերում անծուխ վառոդի փորձարկումներին ու խնդրեց նրանցից վառոդի օգտագորխման տեխնոլոգիան։ Դ, Մենդելեևի կողմից դեկտեմբերին հայտնաբերվեց լուծելի նիտրոթաղանթանյութը, իսկ հունվարին՝ այն ինչը «լուծվում է շաքարի պես», որը հետագայում անվանվեց պիրոկոլոդիում։ Դ. Մենդելեևը մեծ նշանակություն էր տալիս վառոդագործության տնտեսական և արդյունաբերական կողմին, միայն հայրենական արտադրության հումքի կիրառմանը, ուսումնասիրում էր ծծմբաթթվի ստացումը Վյատսկի մարզի Ելաբուրգ քաղաքի Պ. Ուշկովի անվան գործարանում տեղական ծծմբաքարից (որտեղ էլ հետագայում փոքր քանակով սկսեցին վառոդ արդյունահանել)։ Վառոդի արդյունահանումը սկսվեց Սանկտ պետերբուրգի մոտակայքում գտնվող Շլիսելբուրգի գործարանում։ 1892 թվականի աշնանը, ծովային նավատորմի հրետանու գլխավոր մասնագետ ծովակալ Ստեպան Մակարովի մասնակցությամբ, այդ ժամանակ փորձարկվեց պիրոկոլոդինային վառոդը, ռազմական մասնագետների կողմից բարձր գնահատականի արժանացավ։ Դ. Մենդելեևի ղեկավարությամբ կես տարվա ընթացքում մշակվեց պիրոկոլոդինային վառոդի տեխնոլոգիան, որը հանդիսանում էր ռուսական անծուխ վառոդի հիմքը և իր որակներով գերազանցում էր արտասահմանյան նմուշներին։ Ծովակալ Ս. Մակարովը 1893 թվականի փորձարկումներից հետո, հաստատեց նոր անծուխ վառոդի պիտանելիությունը բոլոր տիպի տրամաչափի զենքերի համար^[16]։ Դ. Մենդելեևը ընդհուպ մինչև 1898 թվականը զբաղված էր վառոդագործությամբ։ Բոնջինսկու և Օխտինսկի գործարանների, Սանկտ Պետերբուրգի պիրօքսիլային գործարանի ներգրավումը բացատրվում էր գերատեսչական և պատենտային հետաքրքրություններով։ Ս. Մակարովը, պնդելով Դ. Մենդելեևի գերապատվության վրա, նշում է, Ծովային նախարարության համար, նրա «խոշոր ձեռքբերումները վառոդագործության մեջ», որտեղից գիտնականը հեռացել էր խորհրդականի պաշտոնով 1895 թվականին, նա հասնում է նրան, որ վերացվի վառոդագործության վերաբերյալ գաղտնիությունը ու «Ծովային ժողովածուն» «Անծուխ պիրոկոլոիդինային վառոդի մասին» (1895, 1896) հրատարակում է հոդվածներ, որտեղ իրար հակադրելով զանազան տեսակի վառոդներ կախված 12 պարամետրերից, նշում է Մենդելեևի հայտնաբերածի առավելությունները, որոնք արտահայտվում են նրա բաղադրության հաստատունությամբ, համասեռությամբ, «դետոնացիայի (անդրպայթյուն) հետքերի» բացառմամբ^[55]

Ամփոփելով այն, ինչ արել եմ վառոդագործության մեջ, համոզված եմ, որ իմ ուժերի ներածին չափով ծառայել եմ երկրիս խաղաղ զարգացմանը և իրերի գիտական ճանաչողությանը։

^[56] Օխտինսկու վառոդային գործարանի էքսպերտ, ֆրանսիացի ինժեներ Մասենը անձամբ, հասնում է նրան, որ պիրոկոլոդինային վառոդի մենաշնորհը վերագրվի Դ. Մենդելեևին^[57][58]։ Հայրենական հետազոտությունների զարգացման փոխարեն, այն ժամանակ գնում էին արտասահմանյան պատենտները, մենդելեևյան վառոդի արտադրության և հեղինակային իրավունքը իրեն էր վերագրել Սանկտ պետերբուրգում գտնվող ՌԾՆ կրտսեր լեյտենանտ Դ. Բերնադուն (անգլ.՝ John Baptiste Bernadou)^[59], չգիտես որտեղից հայթայթելով բաղադրատոմսը, և երբեք նախկինում չզբաղվելելով դրանով, հանկարծ 1898 թվականին, իբր «տարվելով» անծուխ վառոդով, և արդեն 1900 թվականին ստանալով պիրոկոլոիդային վառոդի արտադրության պատենտը, սկսում է արտադրել այն, իր աշխատանքներում գրում է Մասենը։ Եվ Ռուսաստանը «իր հնամենի ավանդության համաձայն» Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ մեխ չափերով գնել է Ամերիկայից, իսկ գյուտարարները մինչև հիմա համարվում են նավաստի Դ. Բերնադուն և կապիատան Ջ. Կոնվերսը (անգլ.՝ George Albert Converse) (անգլ.՝ Colloid explosive and process of making same)…^{[56][57][60][61]} Դմիտրի Իվանովիչը, հենվելով իր ջրային լուծույթների հիմնավոր աշխատանքներին, և անմիջապես վառոդագործությունը կապելով դրանց, վառոդագործության վերաբերյալ գրել է շուրջ 68 հոդված^[16]։

Էլեկտրոլիտային դիսոցման մասին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կարծիք գոյություն ունի, որ Դ. Ի. Մենդելեևը «չի ընդունել» էլեկտրոլիտային դիսոցման հայացքների համակարգը, որ նա իբր ճիշտ չէ դրանք բացատրել և ընդհանրապես չի էլ հասկացել… Լուծույթների տեսության զարգացմանը Դ. Մենդելեևը շարունակում էր հետաքրքրություն ցուցաբերել և 1880-ից — 1890-ը թվականների վերջերին հատուկ նշանակություն և հրատապություն տվեց, Սվանտե Արրենիուսի, Վիլհելմ Օստվալդի, Յակոբ Վանտ-Հոֆի կողմից էլեկտրոլիտային դիսոցման տեսության կիրառման սկսմանը։ Դ. Մենդելեևը հատուկ ուշադրությամբ հետևում էր նոր տեսության զարգացմանը, սակայն ձեռնպահ էր մնում նրա մասին որևէ կարծիք արտահայտելուց։

Դ. Ի. Մենդելեևը մանրակրկտորեն դիտարկում է որոշ փաստարկներ, որոնց դիմում են էլեկտրոլիտային դիսոցման տեսության կողմնակիցները աղի իոնների բաժանման փաստի ապացուցման համար, այդ թվում սառեցման ջերմաստիճանի և լուծույթների հատկությունները հայտնաբերող այլ գործոնների ներառմամբ։ Այս տեսության ըմբռնման հետ կապված այս և այլ հարցերին է նվիրված նրա «Լուծված նյութերի դիսոցման գրառումը»^[62]։ Նա խոսում է լուծիչների և լուծված նյութերի միացման հնարավորության մասին և նրանց հատկությունների լուծույթների վրա ազդեցության մասին։ Չպնդելով բողոքարկման վրա, Դ. Մենդելեևը, մատնանշում է պրոցեսի բազմակողմանի քննարկման հնարավորության անհրաժեշտությանը՝ «նախքան MX աղի լուծույթում M+X իոնների դիսոցման ընդունումը, հարկավոր է լուծույթների մասին եղած բոլոր տեղեկություններ ունակությունները ի մի բերել, որոնել MX ջրային աղերի լուծույթների համար H₂О-ի հետ փոխազդող և MOH + HX մասնիկներ տվող, կամ MX (n + 1) H₂О հիդրատի MOHmH₂O + HX (n — m) H₂O-ի դիսոցման կամ էլ ուղղակի MXnH₂О առանձին մոլեկուլների բաժանող փոխազդեցությունները»։ Սրանից կարելի է եզրակացնել, որ Դ. Մենդելեևը անհիմն կերպով չի բացառում բուն տեսությունը, և լայնամասշտաբ մատնանշում է նրա զարգացման հնարավորության վրա, հասկանալով լուծիչի և լուծված նյութի փոխազդեցության հաջորդաբար մշակված տեսությունը։ «Քիմիայ հիմունքների» բաժնի ծանոթագրություններում, որը նվիրված է այս թեմային, նա գրում է՝ «…այն անձանց համար, ովքեր ցանկանում են ուսումնասիրել քիմիա առարկան ավելի մանրամասն, շատ ուսանելիի է սրան վերաբերող տվյալների մեջ խորանալը, որոնք կարելի է գտնել „Zeitschrift für physikalische Chemie“-ում սկսած 1888 թվականից»։ 1880-ականների վերջինէլեկտրոլիտային դիսոցմ,ան կողմնակիցների ու հակառակորդների միջև ինտենսից երկխոսություն ծավալվեց։ Բանավեճը առավել սրվեց Անգլիայում, ընդորում այն կապված էր հենց Դ. Ի. մենդելեևի աշխատանքնռերի հետ։ Տեսության կողմնակիցների համար հիմնական փաստարկ հանդիսացան թնդությունը թուլացրած լուծույթների մասին եղած տվյալները, իսկ հակառակորդները հենվեցին, մեծ խտությամբ լուծույթների ուսումնասիրման արդյունքում ի հայտ եկած տվյալներին։ Ավելի շատ ուշադրության արժանացան Դ. Մենդելեևի կողմից լավ ուսումնասիրված ծծմբական թթվի լուծույթները։ Բազմաթիվ անգլիացի գիտնականներ, հերթով զարգացնում էին Մենդելեևի «բաղադրություն-հատկություններ» դիագրամում եղած կարևոր կետերի առկայության տեսակետը։ Այս տռեղեկությունները օգտագործեցին Խ. Կրիպտոնը, Է. Պիկերինգը. Գ. Արմսթրոնգը և այլք, որպեսզի քննադատության ենթակեն էլեկտրոլիտային դիսոցումը։ Նրանց ցուցումները Դ. Մենդելեևի տեսակետի վերաբերյալ և ծծմբաթթվի մասին եղած տվյալները հիմնական արգումենտի տեսքով գնահատվեցին բազմաթիվ գիտնականների կողմից, այդ թվում և գերմանացի, որպես էլեկտրոլիտային դիսոցման «Մենդելեևի հիդրատային տեսության» հակադրում։ Դա հանգեցրեց Դ. Մենդելեևի տեսակետի կողմնակալ ու սուր քննադատությանը, օրինակ, հենց Վալտեր Ներնստի կողմից։ Այն ժամանակ, երբ այս տվյալները վերաբերում են, լուծույթներում, հավասարակշռության ծայրագույն դեպքերին, որտեղ, դիսոցմանը զուգընթաց, ծծմբաթթվի մոլեկուլները ջրում կազմում են բարդ պոլիմերային իոններ։ Ծծմբաթթվի խտացված լուծույթներում դիտվում է մոլեկուլների էլեկտրոլիտային դիսոցման և վերադիսոցման պրոցեսների զուգահեռ ընթացք։ Էլեկտրոլիտային դիսոցման տեսության ժխտման ճշմարտացիությունը հիմք չի հանդիսանում նույնիսկ H₂O — H₂SO₄ համակարգում տարբեր հիդրատների առկայության էլեկտրահաղորդականության շնորհիվ («բաղադրություն-հատկություն» գծի ցատկերով)։ Պահանջվում են հիմնավոր փաստեր մոլեկուլների վերադիսոցման և իոնների դիսոցման միաժամանակ ընթանալու համար^[16]։

Մենդելեևը՝ տնտեսագետ և ապագայագետ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դ. Մենդելեևը նաև հայտնի տնտեսագետ էր, ով հիմնեց Ռոսիայի տնտեսության գլխավոր ճյուղերը։ Նրա ամբողջ գործունեությունը, լինեին դրանք վերացական տեսական փնտրտուքներ, թե խիստ տեխնոլոգիական հետազոտություններ, օրինակ, այս թե այն ուղով, միջոցով ունենալով պրակտիկ իրականացում, միշտ կանխատեսված էին տնտեսական հիմքի լավ ըմբռնման և հաշվի առնման վրա։ 1867 թվականին Մենդելեևը, առաջին համառուսական ձեռնարկատերերի միավորման Առևտրի և արդյունաբերության համագործակցման ռուսական ընկերության Կոմիտեյի անդամ էր։ Ռուսական արդսյունաբերության ապագան Դ> Մենդելեևը տեսնում էր համայնքային և արտելային ոգով զարգացման մեջ։ Կոնկրետ, նա նախատեսում էր ռուսական հասարակությունը այնպես ռեֆորմացնել, որ այն ամռանը զբաղվի հողագործությամբ, իսկ ձմռանը՝ գործարանա-ֆաբրիկային աշխատանքներով։ Ֆաբրիկաների կամ գործարանների ներսում ենթադրվում էր ստեղծել աշխատանքի արտելային կազմակերպում։ Ֆաբրիկան կամ գործարանը յուրաքանչյուր համայնքում «այն է, ինչը կարող է դարձնել ռուս ժողովրդին աշխատասեր, հարուստ և գրագետ»։ Դ. Մենդելեևը, հարստությունը և կապիտալը, համարում էր աշխատանքի գործառույթ։ «Հարստությունը և կապիտալը,-գրում էր նա իր համար,-հավասար է աշխատանքին, փորձին, խնայողությանը, հավասար է բարոյական սկզբին, և ոչ թե տնտեսական»։ Առանց աշխատանքի վիճակը կարող է բարոյական համարվել միայն այն դեպքում, երբ այն անցել է մարդուն ժառանգաբար։ Կապիտալը, Մենդելեևի կարծիքով, հանդիսանում է ոչ միայն հարստության մաս, որը ուղղված է արդյունաբերությանն ու արտադրությանը, այլև սպեկուլյացիային և վերավաճառքին։ Հանդես գալով սպեկուլյացիայի ճանապարհով պարազիտային համարվող կապիտալի դեմ, Մենդելեևը համարում էր, որ այն կարելի է շրջանցել միայն համայնքի, արտելի և կոոպերացիայի դեպքում։ Ս. Վիտտեի հետ Դ. մենդելեևը մասնակցել է Ռուսաստանի 1891 թվականի մաքսային տարիֆի մշակմանը։ Դ. Մենդելեևը հանդես էր գալիս Ռուսաստանի տնտեսության ինքնուրույնության և պրոտեկցիոնիզմի (հովանավորականություն) պաշտպանի դերում։ «Նամակներ գործարանների մասին», «Բացատրական տարիֆ» աշխատանքներում Դ. Մենդելեևը պաշտպանում էր ռուսական արդյունաբերությունը օտարերկրյա մրցակցությունից, կապելով Ռուսաստանի արդյունաբերության զարգացումը ընդհանուր մաքսային քաղաքականության հետ։ Գիտնականը նշում էր երկրներին թույլատրող տնտեսական կարգի ոչ ճշմարտացի լինելը, որ թույլատրում էր հումքի վերամշակումը, հումք ներդրող երկրների աշխատակիցների աշխատանքի արդյունքի քաղելը։ Այս կարգը, ըստ նրա, «ունևորի գերապատվությունն էր տալիս չունևորի նկատմամբ»։ Իր «Պրոտեկցիոնիզմի արդարացում» (1897) և Նիկոլայ II-ին ուղղված երեք նամակներում (1897, 1898, 1901՝ «գրված և ուղարկված են Ս. ՎԻտտեի հորդորով, ով ասում էր, որ միայնակ ի զորու չէ համոզել») Դ. Մենդելեևը շարադրում է իր որոշ տնտեսական հայացքներ։ Նա նշում է արտասահմանյան ներդրողների անարգելք ներգրավման նպատակահարմարությունը ազգային տնտեսության մեջ։ Գիտնականը գնահատում է կապիտալը որպես «ժամանակավոր ձև», որում «մեր տնտեսության որոշ ճյուղեր կարտայտվեին» այն աստիճանի, որը, ըստ ժամանակակիցների, կգիտակցի առաջընթացի կրողի գործառույթը՝ «Որտեղից որ եկած չլինի, ամենուր կառաջացնի նոր կապիտալներ, այնպես կշրջանցի սահմանափակված Երկիր մոլորակը, կմոտեցնի ժողովուրդներին այն ժամանակ, հավանաբար, ծախսելով իր ժամանակակից նշանակությունը»։ Դ. մենդելեևի կարծիքով օտարերկրյա ներդրողներին անհրաժեշտ է օգտագործել ռուսական ներդրողների կուտակումների չափով, որպես ազգային նպատակներին հասնելու ժամանակավոր միջոցի։ Ընդ որում գիտնականը նշում է որոշ հույժ կարևոր տնտեսական կարգավորող բաղադրիչների ազգայնացման անհրաժեշտության և պետական հովանավորչական քաղաքականության մաս հանդիսացող կրթական համակարգի ստեղծման մասին^[16]։

Ուրալյան արշավ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խոսելով «Հայրենիքին երրորդ ծառայության» մասին, գիտնականը հատուկ նշում է այս արշավի կարևորության մասին։ Դ. Մենդելեևը 1899 թվականի մարտին, իր ընկեր ֆինանսների նախարար Վլադիմիր Կոկովցևին զեկույցով դիմելով տալիս է մի քանի հանձնարարականներ։ Նա առաջարկում էր, պետական գանձարանում, հանքերի և անտառների սեփականատերերին ինքնարժեքի իջեցման նպատակով, Ռազմական և Ծովային նախարարություններին փոխանցել պաշտպանության հետաքրքրություններին համապատասխան պետական գործարանները, իսկ այդ կարգի մնացյալ ձեռնարկությունները, պետական լեռնային գործարանները հանձնել մասնավոր ձեռնարկատերերին՝ մրցակցություն ապահովող պոտենցիալի նպատակով։ Ուրալի զարգացումը խոչընդոտում է այն, որ «այնտեղ գործում են համարյա մի քանի խոշոր ձեռնարկատերեր, ովքեր ամբողջը և ամենուր գրավել են իրենց համար», նրանց սանձահարումը կբերի «խոշորագույն, շատ փոքր ձեռնարկությունների ստեղծմանը», կարագացնի երկաթուղային գծերի շինարարությունը^[16][63]:. Ֆինանսների նախարարի Ս. Վիտտեի և Արդյունաբերության և առևտրի դեպարտամենտի տնօրեն Վլադիմիր Կովալևսկու հանձնարարականով այդ արշավի ղեկավարությունը ստանձնեց Դ, Մենդելեևը, ով «Երկաթուղային գործի ուսումնասիրման միջնորդության» խնդրանքով դիմեց Ուրալի մասնավոր գործարանների սեփականատերերին^[16][64]։

Չնայած վատառողջությանը, գիտնականը չհրաժարվեց արշավից։ Արշավին մասնակցում էին՝ Պատարբուրգի համալսարանի հանքարդյունաբերական ամբիոնի դեկան պրոֆեսոր Պյոտր Զեմյատչենսկին, ռուսական երկաթահանքերի հայտնի մասնագետ, Ծովային նախարարության գիտա-տեխնիկական լաբորատորիայի պետի օգնական, քիմիկ Ս. Վուկոլովը, Չափերի և կշիռների գլխավոր պալատի աշխատակից Կ. Եգորովը։ Վերջին երկուսին Մենդելեևը, մետաղահանքի առկայության պատճառով անոմալիաների բացահյտման նպատակով, հանձնարարեց «բազմաթիվ ուրալյան գործարանների և մագնիսական երկաթաքարի արտադրության շրջայցը»։ Կ. Եգորովին նաև հանձնարարվեց քարածխի ծննդավայր Էկիբաստուզսկու ուսումնասիրումը, որը ըստ Դ. Մենդելեևի հույժ կարևոր է ուրալյան մետալուրգիայի համար։ Արշավը ուղեկցում էին Պետունեցվածքի նախարարության ներկայացուցիչ Ն. Սալարևը և երկաթագործարանների մշտական խորհրդի քարտուղար Վ. Մամոնտովը։ Ուրալի ախշավի մասնակիցների անձնական երթուղիները հագեցած էին խնդիրներով^[16]։ Պերմից Դ. Մենդելեևը հետևում էր այս երթուղով՝ Կիզել-Չուսովայա-Կուշվա-Բլագոդատ լեռ-Ներքին Տագիլ-Վիսոկայա լեռ-Եկատերինբուրգ-Տյումեն, շոգենավով՝ տոբոլսկ։ Տոբոլսկից շոգենավով Տյումեն, և հետո՝ Եկատերինբուրգ-Բալիմբաեվո-Եկատերինբուրգ-Կիշտիմ։ Կիշտիմից հետո Դ. մենդելեևի մոտ գլուխ է բարձրացնում նախկին հիվանդութունը, նա հանգրվանում է Զլատոուստում, հույս ւոնենալով հանգստանալ և «կրկին շրջել գործարաններով», սակայն առողջացումը հետաձգվում էր, և նա Ուֆայով և Սամարայով վերադարձավ Բոբլովո։ Դ. Մենդելեևը նշեց, որ դեռևս Եկատերինբուրգում արդեն լավ պատկերացում է կազմել Ուրալի երկաթուղային արդյունաբերության մասին։ Ս. Վիտտեին տված զեկույցում Դ. մենդելեևը նշում է մետալուրգիայի դանդաղ զարգացման պատճառները, և դրանց հաղթահարման ձևերը՝ «Ռուսաստանի ազդեցությունը ամբողջ Արևմուտքի և Ասիայի կենտրոնի վրա պետք է իրականանա Ուրալի երկրամասի անմիջական ազդեցությամբ»։ Ուրալի արդյունաբերության ստագնացիաի պատճառը Դ. Մենդելեևը տեսնում էր սոցիալ-տնտեսական հնության մեջ՝ «…Անհրաժեշտ է հատուկ վճռականությամբ վերջ դնել դեռևս Ուրալում ամենուր տիրող կալվածատիրականությանը, գործարաններին կցված գյուղացիների տեսքով»։ Տնօրինությունը փոքր ձեռնարկությունների հոգսերն է հոգում, սակայն «արդյունաբերության իսկական զարգացումը անհամատեղելի է առանց փոքր և միջին գործարանների առողջ մրցակցության խոշորների հետ»։ Դ. մենդելեևը նշում է՝ Պետության հովանավորության տակ գտնվող մոնոպոլիստների երկրամասի վերելքի արգելակման ձևերը՝ «բարձր գները, ձեռք բերվածով բավարարվելը և զարգացման դադարը»։ հետագայում նա կասի, որ դա իրենից մեծ աշխատանք ու ջանք է պահանջել^[65][66][67]։ Ուրալում նրա ընդերքային քարածխի գազաֆիկացման գաղափարը իրականություն դարձավ, արտահայտվելով դեռևս Դոմբասում (1888), և որին նա անդրադարձավ բազմաթիվ անգամ։ Ուրալյան երկաթահանքարդյունաբերության ուսումնասիրման մեջ մասնակցությունը Դ. Մենդելեևի գործունեության կարևորագույն փուլերից է որպես տնտեսագետի։ Իր «Ռուսաստանի ճանաչման համար» աշխատանքում նա կասի՝ «Իմ կյանքում ինձ հնարավորություն է ընձեռնվել մասնակցել երեք ճակատագրական ծրագրի՝ նավթային, քարածխային և երկաթահանքային»։ Ուրալյան արշավից գիտնականը բերեց այն հանքանյութը, որը հետագայում օգտագործվեց նրա «Արդյունաբերության ուսմունք» և «ռուսաստանի ճանաչման համար» աշխատանքներում^[16]։

Ռուսաստանի ճանաչման համար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1906 թվականին Դ. Ի. Մենդելեևը, լինելով ռուսական առաջին հեղափոխության ականատեսը, և ճկուն կերպով արձագանքելով տեղի ունեցածին, տեսնելով մեծ փոփոխությունների նորամուտը, գրում է իր հաջորդ խոշոր «Ռուսաստանի ճանաչման համար» աշխատանքը։ Այդ աշխատանքում գլխավոր տեղ են զբաղեցնում ազգաբնակչությանը վերաբերող հարցերը, իր եզրահանգումներում գիտնականը հենվում է բնակչության մարդահամարի արդյունքների մանրակրկիտ վերլուծության վրա։ Դ. Ի. Մենդելեևը իրեն հատուկ ուսումնասիրության վարպետությամբ, տիրապետելով մաթեմատիկական ապարատին ու հաշվարկի մեթոդներին, մշակում է վիճակագրական աղյուսակներ։ Գրքում բավականին կարևոր բաղադրիչ է հանդիսանումռուսաստանի երկու կենտրոնների հաշվարկը՝ բնակչության և մակերևույթի։ Ռուսաստանի համար պետության տերիտորիալ կենտրոնի ճշգրտումը հանդիսանում է կարևորագույն գեոքաղաքական պարամետր, որը արվել է հենց Դ. Ի. Մենդելեևի կողմից։ Գիտնականը նոր պրոեկցիայով քարտեզի հրատարակումը հաղորդակից դարձրեց, որը պետք է ծառայեր երկու կենտրոնների մոտեցմանը, իր մեջ արտահայտելով Ռուսաստանի եվրոպական և ասիական մասերի միասնական արդյունաբերական և մշակութային զարգացումը^[16]։

Ժողովրդագրական աճի մասին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գիտնականը ամենայն որոշակիությամբ ցույց է տալիս տվյալ հարցի վերաբերյալ իր վերաբերմունքը իր համոզմունքների կոնտեկստում հիմնականում հետևյալ բառերով՝ «Քաղաքականության գերագույն նպատակը ամենից առաջ արտահայտվում է մարդկային բազմացման պայմանների մշակման վրա»^[68]։ XX դարասկզբին, Մենդելեևը նշելով, որ Ռուսական կայսրության բնակչությունը վերջին քառասուն տարում չի կրկնապատվել։ Ըստ բնակչության մարդահամարի տվյալների՝ 70 միլիոն մարդ 1861 թվականին, և 125 միլիոն 1897 թվականին։ Հաշվել է, որ 2050 թվականին բնակչության քանակը պահպանված աճի դեպքում կհասնի 800 միլիոնի^[69]։ Պատմական օբյեկտիվ պայմանները (առաջին հերթին՝ պատերազմները, հեղափոխություններ և դրանց հետևանքները) գիտնականի հաշվարկների մեջ ուղղումներ մտցին, այնուամենայնիվ, այն ցուցանիշները, որոնց հանգեց ժողովուրդների ու ռեգիոնների համեմատ, այս կամ այն պատճառով առնչվելով վերը նշված պատճառներին, հաստատում են նրա կանխատեսումների ճշմարտացիությունը^[70]։

Հայրենիքին երեք ծառայություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ս. Վիտտեին պատասխան նամակեում, որը այդպես էլ մնաց առանց ուղարկվելու, Դ. Ի. Մենդելեևը, արձանագրում և գնահատում է իր բամամյա գործունեությունը, անվանում «հայրենիքին իր երեք ծառայությունները»^[16]՝

Իմ աշխատանքների պտուղները, գիտական ճանաչողության մեջ ոչ թե միայն անձնական, այլև համայն ռուսական հպարտություն է առաջացնում…Կյանքիս լավագույն շրջանը և նրա գլխավոր ուժը մանկավարժությունն է…Իմ հազարավոր աշակերտներից շատերը ամենուր հայտնի գործիչներ, պրոֆեսորներ, ղեկավարներ են, և, հանդիպելով նրանց, միշտ լսում եմ, որ նրանց մեջ բարորակ սերմեր եմ սերմանել, և ոչ թե հասարակ պարտավորություն…Երրորդ ծառայությունը հայրենիքիս ավելի տեսանելի է, չնայած անհանգստացրել է ինձ փոքրուց մինչ հիմա։ Դա իմ ուժերի ներածին չափով ռուսական արդյունաբերության զարգացման նպաստելն էր…

Այս ուղղությունները գիտնականի բազմամյա գործունեության մեջ իրար հետ փոխկապակցված էին անմիջականորեն^[16]։

Գործունեության տրամբանա-թեմատիկ խոնարհման սխեմա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դ. Մենդելեևի ամբողջ հասարակական, փիլիսոփայական և գիտական գործունեությունը խորհուրդ է տրվում դիտարկել ինտեգրալային ձևով՝ այն առանձին դիսցիպլինների «կշռի» տեսանկյան տեսակետից, ի հակադրություն այս մեծ ժառանգության բաժինների^[16]։ Դ. Ի. Մենդելեևիի Արխիվ-թանգարանի տնօրեն պրոֆեսոր Ռ. Բ. Դոբրոտինի կողմից, 1970-ական թվականներին, մշակվել է նրա գործունեության այսպիսի ամբողջական մոտեցում նախատեսող գնահատական, որը հաշվի է առել կոնկրետ պատմական տվյալներ, որոնցում դրանք ծավալվել են։ Բազմաթիվ տարիների ընթացքում^[71] ուսումնասիրելով և հերթականությամբ իրար հակադրելով բաժինները, Ռ. Դոբրոտինը քայլ քայլի հետևից բացահայտեց ամբողջ ժառանգության փոքր ու մեծ մասերի տրամաբանական կապը, դրան նպաստել է նաև այն, որ նա աշխատել է անմիջապես ունիկալ արխիվի վրա, և տարբեր դիսցիպլինների ճանաչված մասնագետների հետ։ Տաղանդավոր հետազոտողի վաղաժամ մահը չթույլատրեց լիովին ծավալել այս հետաքրքիր ձեռնարկումը, որը շատ նախանշաններով կկանխագուշակեր ինչպես գիտության ժամանակակից մեթոդաբանության, այնպես էլ նոր ինֆորմացիոն տեխնոլոգիաների հնարավորությունները^[16][72]։ Տոգմածառի համանմանորեն կառուցվելով, ուրվագիծը կառուցվածքով արտահայտում է թեմատիկ դասակարգումը և թույլատրում է հետևել Դ. Մենդելեևի գործունեության տարբեր ուղղությունների տրմաբանական, մորֆոլոգիական (կազմաբանական) կապերրին^[16]։ Բազմաթիվ լեզվաբանական կապերի վերլուծությունը թույլատրում է առաջադրել գիտնականի գործունեության յոթ հիմնական ուղղություններ՝ յոթ բաժիններ^[16]՝

1. պարբերական օրենք, մանկավարժություն, կրթություն։
2. Օրգանական քիմիա, միացությունների սահմանային ձևերի ուսմունք։
3. Լուծույթներ, նավթի տեխնոլոգիա և նավթային արդյունաբերության տնտեսություն։
4. Հեղուկների և գազերի ֆիզիկա, չափագիտություն, օդագնացութուն, միջավայրի դիմադրություն, նավաշինություն, Հեռավոր Հյուսիսի նվաճում։
5. Չափանմուշներ, Չափագիտության հարցեր։
6. Պինդ մարմնի քիմիա, Պինդ վառելիքի և ապակու տեխնոլոգիա։
7. Կենսաբանություն, բժշկական քիմիա, ագրոքիմիա, գյուղատնտեսություն։

Յուրաքանչյուր բաժնի համապատասխանում է ոչ թե մեկ թեմա, այլ ազգացական թեմաների ամբողջ շղթա՝ «գիտական գործունեության հոսք», որը ունի որոշակի ուղղվածություն, շղթայի մասերը իրարից մասնատված չեն, այլ միացված են բազմաթիվ կապերով^[16]։ Թեմատիկ վերնագրերը ներկայացված են շրջանների տեսքով (31)։ Շրջանի ներսի թիվը համապատասխանում է թեմայի վերաբերյալ աշխատանքների թվին։ Կենտրոնականը իրենից ներկայացնում է Դ. Մենդելեևի նախկին աշխատանքների խումբը, որտեղից սկիզբ են առնում տարբեր բնագավառներում հետազոտությունները։ Շրջանները միացնող գծերը, ցույց են տալիս թեմաների միջև կապերը^[16]։ Շրջանները դասավորված են երեք համակենտրոն օղակներով, որոնք համապատասխանում են գործունեության երեք կողմերին՝ ներքինը տեսական աշխատանքներին, միջինը տեխնոլոգիային, տեխնիկային և կիրառական հարցերին, արտաքինը հոդվածներին, գրքերին և տնտեսության, արդյունաբերության, կրթության պրոբլեմների վերաբերյալ ելույթներին։ Արտաքին ղակից դուրս գտնվող բաժինը, որը միավորում է սոցիալ-տնտեսական և փիլիսոփայական բնույթի ընդհանուր հարցերի վերաբերյալ 73 աշխատանքները, եզրափակում է սխեման։ Կառուցման այսպիսի ձևը հնարավորություն է տալիս դիտել, թե ինչպես է գիտնականը իր գործունեության մեջ այս կամ այն գիտական գաղափարից անցում կատարում նրա տեխնիկական զարգացմանը (ներքին օղակից ելնող գծերը), իսկ նրանից՝ տնտեսական խնդիրների լուծմանը (միջին օղակի գծերը)^[16]։ «Դ. Մենդելեևի կյանքի և գործունեության ժամանակագրության» («Наука», 1984) մեջ պայմանական նշանների բացակայությամբ, որի ստեղծման վրա առաջին փուլում աշխատում էր Ռ. Դոբրոտինը († 1980), հիմնավորված է և գիտնականի առաջադրած համակարգի նշանագիտական կապի բացակայությունը։ Սակայն այս բովանդակալից գրքի նախաբանում նշվում է, որ իրական «աշխատանքը կարող է դիտարկվել որպես գիտնականի կենսագրության գիտական էսքիզ»^[16][74][75]

Դ. Ի. Մենդելեևը և աշխարհը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դ. Մենդելեևի գիտական հետաքրքրություններն ու կոնտակտները շատ լայն էին, նա բազմակի անգամ գործուղումների էր գնում, կատարում էր բազմաթիվ մասնավոր այցելություններ և ճանապարհորդություններ։ Նա բարձրանում էր երբեմն ամպերից վեր և իջնում հանքահորերը, այցելում հարյուրավոր գործարաններ ու ֆաբրիկաներ, համալսարաններ, ինստիտուտներ և գիտական համայնքներ, հանդիպում, համագործակցում և ուղղակի զրուցում, կիսվում իր մտքերով հարյուրավոր գիտնականների, նկարիչների, գյուղացիների, ձեռնարկատերերի, բանվորների և վարպետների, գրականագետների, պետական գործիչների ր քաղաքագետների հետ։ Կատարում բազմաթիվ լուսանկարներ, փեռք բերում անթիվ գրքեր և հրատարակումներ։ Նրա համարյա ամբողջովին պահպանված գրադարանը ներառում է 20 հազար հրատարակություններ, իսկ մասնավորապես պահպանված կիրառական նյութերի ահռելի արխիվը և հավաքածուն պարունակում է տարաբնույթ տպագրական միավորների քանակություն, աշխատանքային տետրեր, օրագրեր, նոթատետրեր, փեռագրեր և ռուսական ու արտասահմանյան գիտնականների, թղթակիցների և հասարակական գործիչների հետ ունեցած ամբողջ գրագրությունը^[16][25][26]։

Եվրոպական Ռուսաստանով, Կովկասով, Ուրալով և Սիբիրով ճանապարհորդություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտասահմանյան ճանապարհորդություններ և ուղևորություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այցելել է (տարբեր տարիների բազմաթիվ անգամ) հետևյալ երկրները՝

• 33 անգամ Ֆրանսիա,
• 32 անգամ Գերմանիա,
• 11 անգամ եղել է Անգլիայում,
• Շվեցիարիայում՝  10 անգամ,
• Ավստր-Հունգարիայում՝ 8 անգամ,
• 6 անգամ Իտալիա,
• երեք անգամ այցելել է Հոլանդիա,
• երկու անգամ՝ Բելգիա

Եղել է նաև Իսպանիայում, Շվեդիայում և ԱՄՆ-ում։ Պարբերաբար Լեհաստանով անցնելով Արևմտյան Եվրոպա, երկու անգամ եղել է այնտեղ։

Այդ երկրների քաղաքները, որոնք այս կամ այն չափով կապված են Դ. Մենդելեևի կյանքի ու գործունեության հետ՝

• Ավստո-Հունգարիա (1864, 1873, 1898, 1900, 1902, 1905) — Զալցբուրգ, Լինց, Վենա, Ինսբրուկ, Գմյունդեն, Բադ-Իշլ, Բուդապեշտ;
• Բոգեմիա (Չեխիա, Ցիսլետանիի մաս — ավստո-Հունգարիա) (1864, 1900) — Պրագա,
• մեծ Բրիտանիա (1862, 1884, 1887, 1889, 1890, 1894, 1895, 1896, 1898, 1905) — Էդինբուրգ, մանչեստր, Օքսֆորդ, Քեմբրիջ, Լոնդոն, Վուլվիչ, Քուինբորո, դուվր;
• Գերմանիա (1859—1862, 1864, 1867, 1871, 1872, 1874, 1875, 1879, 1894—1898, 1900—1905) — Համբուրգ, Բրեմեն, հանովեր, Բրաունշվեյգ, բերլին, մագդեբուրգ, Քասել, Քյոլն, Լեյպցիգ, Գյորլից, Ախեն, Բոն, մարբուրգ, Էրֆրուտ, Դրեզդեն, Քոբլենց, Հոմբուրգ, Գիսեն, Էրֆրուտ, Յենա, վիսբադեն, Ֆրանկֆուրտ, Ֆրիդրիխսխաֆեն, Բինգեն, մայնց, Վորմս, Դարմշտադ, Շպեյեր, Մանհեյմ, Հեյդելբերգ, Նյունբերգ, Կարլսրուե, Բադեն, Շտուտգարդ, Լանդաու, Ուլմ, Աուգսբուրգ, Ֆրայբուրգ, Մյունխեն,
• Հոլանդիա (1862, 1875, 1887) և բելգիա (1862, 1897) — Ամստերդամ, լեյդեն, Դելֆտ, Ռոտերդամ, Ֆլինսենգեն, Օստենդե, Բրյուսել,
• Իսպանիա (1881) — Մադրիդ, սեվիլիա, Տոլեդո;
• Իտալիա (1860, 1864, 1879, 1881, 1904) — աոստա, Քիավեննա, մենաջո, Պորլեցա, Իվրեյա, Արոնա, Կոմո, Բելլաջո, Թուրին, Նովարա, Բերգամո, Պադույա, Բրեշինա, վերոնա, Միլան, Վենետիկ, Գենուա, Պիզա, Ֆլորենցիա, Չիվիտաևկա, Հռոմ, Ալբանո, Նեվապոլ, Անակապրի, Կաստելլամարե, Սորենատո, Մեսիանա, պալերմո, Քաթանիա, Կանիկատտի, Կալտանիսետտա, Ագիրջենտո, Բոցեն,
• Լեհաստան (Ռուսական կայսրություն) (1900, 1902) — Վարշավա, Բրեսլավլ, Կրակով, Վելիչկա,

• Հյուսիս-Ամերիկյան Միացյալ Նահանգներ — Նիագարա, Բուֆալո, պարկեր, Նյու Յորք, Կարն-Սիթի, Միլերսթոուն, Ֆրիպորտ, Հարիսբուրգ, Պիսբուրգ, Ֆիլադելֆիա, Վաշինգտոն,
• Ֆինլանդիա (Ռուսական կայսրություն) (1857) — Իկատի-Գովի;
• Ֆրանսիա (1859, 1860, 1862, 1867, 1874—1876, 1878, 1879, 1881, 1887, 1890, 1894—1897, 1899—1906) — Բիարիցց, Մոնպլյե, Նիմ, տարասկոն, Արլ, Մարսել, Կանն, Էքս, Լիոն, Գավր, Փարիզ, Մեց, դիժոն, Ստրասբուրգ, դոլ, Շո-դե-Ֆոն,
• խորվաթիա (ավստր-հունգարիայում Տրանսելտանիայի մաս) (1900) — Աբբացիա,
• Շվեցարիա (1859, 1860, 1862, 1864, 1871, 1872, 1897, 1898) — Բազել, Արգաու, Շաֆհաուզեն, Նեֆշատել, Օլտեն, Ցյուրիխ, Ռոմանսհրոն, Իվերդոն, Բերն, Լյուցերն, Ցուգ, Էյզիդելն, Ռոռշահ, Բրիենց, Լոզան, Թուն, Մեյրինգեն, Բրուննեն, Ինտերլաքեն, Ալտդորֆ, Խուր, Շիլոն, Վեվե, Ֆլյուելն, Գրինդելվալդ, Վիլնյով, Անդերմատ, Շպլյուգեն, Լետչեն, Սյոն, Բրիգ, Ցերմատ, Լոքարնո, Բելինցոնա, Լուգանո, Ժնև,
• Շվեդիա (1877) — Ուպսալա^{[16][25][26][76]}.

Ճանաչում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մրցանակներ, ակադեմիաներ և ընկերություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դ․ Ի․ Մենդելեևի գիտական ինքնակենսագիրը հսկայական է։ Մրցանակների և կոչումների ցանկը ընդգրկում է համարյա հարյուր անվանում։ Պրակտիկորեն բոլոր ռուսական և հայտնի արտասահմանյան հարգված ակադեմիաների, համալսարանների և գիտական ընկերությունների կողմից, նա ճանաչվել է պատվավոր անդամ։ Այնուամենայնիվ, իր աշխատանքները, մասնավոր և պաշտոնական դիմումները ստորագրել է առանց դրանք նշելուէ «Դ․Մենդելեև» կամ «պրոֆեսոր Մենդելեև», ծայրահեղ դեպքում նշելով իր պատվավոր կոչումներից որևէ մեկը։ Տարբեր ժամանակներում Դմիտրի Մենդելեևը արժանացել է ոչ միայն ռուսական կայսրության այլև արտասահմանյան մրցանակների՝

Դմիտրի Մենդելեև՝

• Թուրինի Գիտությունների ակադեմիայի դոկտոր(1893),
• Քեմբրիջի համալսարանի դոկտոր (1894),
• Սանկտ պետերբուրգի համալսարանի քիմիայի դոկտոր (1865),
• Էդինբուրգի համալսարանի իրավունքի դոկտոր (1884),
• Պրիստոնի համալսարանի իրավունքի դոկտոր (1896),
• Գլազգոյի համալսարանի իրավունքի դոկտոր (1904),
• Օքսֆորդի համալսարանի քաղաքացիական իրավունքի դոկտոր (1894),
• Գյոթինգենի համալսարանի փիլիսոփայության դոկտոր և ազատ արվեստների մագիստր (1887);
• Լոնդոնի թագավորական ընկերության բնագիտական գիտությունների աջակցության անդամ (1892),
• Էդինբուրգի թագավորական ընկերության անդամ (1888),
• Դուբլինի թագավորական ընկերության անդամ (1886);
• Հռոմի գիտությւնների ակադեմիայի անդամ (Accademia dei Lincei, 1893),
• Շվեդիայի թագավորական գիտությունների ակադեմիայի անդամ (1905),
• Ամերիկայի գիտությունների և արվեստի ակադեմիայիանդամ (1889),
• ԱՄՆ-ի գիտությունների ազգային ակադեմիայի օտարերկրյա անդամ (Բոսթոն, 1903),

Դ․ Ի․ Մենդելեևին իրենց պատվավոր անդամ են ընտրել նաև՝

և այլ հայրենական ու արտասահմանյան գիտական հաստատություններ։

Գիտնականը արժանացել է՝

• Լոնդոնի թագավորական ընկերության Դևայի շքանշանի (1882),
• Չափագիտական աէրոստատիկայի ակադեմիայի շքանշանի (Փարիզ, 1884),
• Անգլիական քիմիական ընկերության Ֆարադեևյան շքանշանի (1889),
• Լոնդոնի թագավորական ընկերության Կոլլի շքանշանի (1905)

և այլ մրցանակների^[16][24].

Մենդելեևյան համագումարներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մենդելեևյան համագումարները կիրառական և ընդհանուր քիմիայի հարցերին նվիրված համառուսական և միջազգային խոշորագույն ֆորումներ են։ Համանմնան այլ միջոցառումներից տարբերվում են ոչ միայն մասշտաբով, այլև նրանով, որ վերաբերվում է ոչ թե գիտության առանձին ճյուղերի, այլ քիմիայի բոլոր բնագավառներին, քիմիական տեխնոլոգիաներին, արդյունաբերությանը, ինչպես նաև բնագիտության հաարկից ուղղություններին և արտադրության ճյուղերին։ Ռուսաստանում համագումարները ընթացել են Ռուսական քիմիական ընկերության նախաձեռնությամբ սկսած 1907 թվականից (I համագումարը, II՝ 1911 թվականին), իսկ ՌԽՍՀ-ում և ԽՍՀՄ-ում ՌՔԸ-ն և Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիաի հովանու ներքո՝ 1925 թվականից։ 1934 թվականին կայացած VII համագումարից հետո եղել է ընդմիջում 25 տարով, որից հետո VIII համագումարը կայացել է 1959 թվականին^[77][78]։ Այս արարողության 100 ամյակին նվիրված, 2007 թվականին Մոսկվայում կայացած, XVIII համագումարը համարվում է «ռեկորդային», քանի որ ուներ 3850 մասնակից Ռուսաստանից, ԱՊՀ երկրներից և հեռավոր արտասահմանի տասնյոթ պետություններից։ Արարողության ամբողջ պատմության ընթացքում եղել է առավելագույնը 2173 զեկուցում։ Նիստերի ժամանակ ելույթ են ունեցել 440 մասնակից։ Ավելի քան 13 500 հոգի եղել են զեկույցների հեղինակներ ու համահեղինակներ^[79]։

Մենդելեևյան ընթերցումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1940 թվականին Դ. Ի. Մենդելեևի անվան Համամիութենական քիմիական ընկերության ղեկավարության կողմից սահմանվեցին հայտնի հայրենական քիմիկոսների և հարակից գիտությունների (ֆիզիկա, կենսաբանություն և կենսաքիմիա)ներկայացուցիչնեի ամենամյա Մենդելեևյան ընթերցումներ զեկուցումներ։ Որոնք ընթանում են 1941 թվականից Լենինգրադի, այժմյան Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարանում՝ Դ. Մենդելեևի ծննդյան օրվա նախօրեին (1834 թվականի փետրվարի 8-ին) և նրա կողմից պարբերական օրենքի հայտնագործմանն օրվան ընդառաջ (1869 թվականի մարտ)։ Չի անցկացվել Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին, և նորացվել է 1947 թվականին ՀՔԸ-ն Լենինգրադի բաժանմունքում և Լենինգրադի համալսարանում՝ Դ. Մենդելեևիի մահվան 40-ամյակի կապակցությամբ։ Չի անցկացվել նաև 1953 թվականին։ Դ. Մենդելեևի կողմից պարբերական րենքի հայտնաբերման հարյուրամյակի առթիվ 1968 թվականի անց են կացվել երեք ընթերցումներ՝ մեկը մարտին, երկրորդն ու երրորդը հոկտեմբերին։ Մասնակցության համար միակ պահանջը ցանկացողների համար, դա գիտության մեջ ներդրում ունենալն ու գիտությունների դոկտորի կոչումն էր։ Մենդելեևյան ընթերցումները իրականացնում էին ԽՍՀՄ Գիտությունների ակադեմիայի նախագահը և փոխնախագահը, թղթակից-անդամներն ու անդամները, նոբելյան դափնեկրերն ու պրոֆեսորներ։ 1934 թվականին ԽՍՀՄ ԳԱ-ն մրցանակ սահմանեց, իսկ 1962 թվականին՝ քիմիայի և քիմիական տեխնոլոգիաների լավագույն աշխատանքների համար Դ. Ի. Մենդելեևի անվան ոսկե շքանշանը։

Նոբելեևյան էպոպեա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեկնածուների առաջադրման և քննարկման հրապարակայնությունը տևում է մոտ հիսուն տարի, այսպես՝ այն ինչ տեղի է ունեցել Նոբելեևյան կոմիտեում XX դաի առաջին տասնամյակում, հայտնի է դարձել 1960-ական թվականներին։ Օտարերկրյա գիտնականները Դ. Ի. Մենդելեևի թեկնածուությունը 1905, 1906 և 1907 թվականներին, առաջադրեցին Նոբելյան մրցանակի համար (իսկ հայրենակիցները ոչ մի անգամ)։ Մրցանակի համար պետք էր, որ հայտնագործությունից անցած չլիներ 30 տարի։ Սակայն պարբերական օրենքը իր հիմնարար նշանակությունը ստացավ հենց XX դարասկզբին, իներտ գազերի հայտնագործումից հետո։ 1905-ին Դ. Մենդելեևի թեկնածուությունը գերմանացի օրգանական քիմիկոս Ադոլֆ Բայների հետ հայտնվեց «փոքր ցուցակում», ով էլ դափնեկիր դարձավ։ 1906-ին Մենդելեևի թեկնածուությունը ավելի շատ թվով օտարերկրյա գիտնականներ առաջադրեցին։ Նոբելեևյան կոմիտեն նրան շնորհեց դափնեկրի լոչում, սակայն Շվեդիայի թագավորական գիտությունների ակադեմիան հրաժարվեց հաստատել այդ որոշումը, որում իր վճռական դերը խաղաց 1903 թվականն էլեկտրոլիտիկ դիսոցման տեսության համար դափնեկիր Սվանտե Արրենիուսը, որը ինչպես վերը շարադրված է, շփոթմմունք էր տարածված, որ Դ. Մենդելեևը չէր ընդունում այդ տեսությունը, և դրա համար դափնեկիր դարձավ ֆրանսիացի գիտնական Անրի Մուասանը ֆտորի հայտնագործման համար։ 1907 թվականին առաջարկվեց մրցանակը կիսել իտալացի Ստանիսլաբո Կաննիցցարոյի և Դ. Մենդելեևի միջև։ Սակայն փետրվարի երկուսին գիտնականը մահացավ^[80]:. Այստեղ իր որոշիչ դերը ունեցավ նաև Դ. Մենդելեևի և Նոբել եղբայների միջև տեղի ունեցախ ընդհարումը (Մենդելեևը Նոբելի համարում էր «չար կամքի» տեր մարդ^[81]), ով օգտվելով նավթարդյունաբերության ճգնաժաից օգտվելով և ձգտելով մենիշխանության Բաքվի նավթագազային շրջանում, այդ նպատակով շահարկում էին այնտեղի պաշարների սպառման լուրերով։ Դ. Ի. Մենդելեևը այն ժամանակ իրականացնելով տարբեր շրջանների նավթի բաղադրության վերլուծությունը, մշակեց նրա թորման նոր մեթոդ, որը նպաստում էր, ամենայն հավանականությամբ իր գլխավոր հակախոհի դժգոհությանը, ով իր ծրագրերի իրականացման համար իրագործում էր այլ հնարքներ։ Ի միջի այլոց, հենց Դ. Մենդելեևը առաջարկեց նավթատար խողովակների կառուցումը, ինչը 1860-ականներին Նոբել եղբայները հաջողությամբ ի կատար ածեցին, սակայն միևնույն ժամանակ բացասաբար արձագանքեցին այս կերպով Կենտրոնական Ռուսաստան Մենդելեևի առաջարկած ծրագրին, լավ գիտակցելով դրանում պետության շահը և իրենց մենիշխանության վնասը։ Դ. Մենդելեևը նավթի (հատկությունների, բաղադրության, թորման և այլ հարցերի) վերաբերյալ մոտ 150 աշխատանք ունի^{[16][25][26][82]}։

Մենդելեևը լուսանցանշումների պատմության մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դ. Ի. Մենդելեևի կյանքից տարածում են գտել հետևյալ դրվագները կապված՝

• նրա սպիրտային լուծույթների հետազոտութունները
• իբր երազում տեսած պարբերական օրենքի «պասյանսը»,
• «ճամպրուկների արտադրությունը»։

«Երազում տեսած» տարրերի պարբերական համակարգի մասին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տարրերի պարբերական համակարգի մասին իր պատկերացումները Դ․ Ի․Մենդելեևը երկար ժամանակ չէր կարղանում ներակայացնել պարզ համադրության տեսքով։ Եռօրյա լարված աշխատանքից հետո նա մի օր պառկում է հանգստանալու և ննջում է։ Հետո նա պատմում է՝ «Երազում հստակ տեսնում եմ աղյուսակը, որտեղ տարրերը դասավորված են ինչպես հարկն է։ Արթնանում եմ, և հենց նույն պահին նոթագրում թղթի ծայրին ու նորից քուն մտնում։ Միայն մի տեղում, հետագայում, հարկ եղավ ճշգրտումներ անել»։ Ալեքսանդր Ալեքսանդրովիչ Ինոստրանցևը, այս ֆենոմենի մեջ տեսել էր «մարդկային ուղեղի և մտքի լարված աշխատանքի հոգեբանական ազդեցության օրինակներից մեկը»^[83][84][85] Այս պատմվածքը ծնել է բազմաթիվ գիտական մտքեր և առասպելներ։ Միևնույն ժամանակ, ինքը գիտնականը, «Պետերբուրգյան թերթի» թղթակցի այն հարցին, թե ինչպես է ծնվել պարբերական աղյուսակի գաղափարը, պատասխանել է՝ «…Մի տողի համար հինգ կոպեկանոցով չէ։ Ոչ այնպես, ինչպես դուք։ Ես նրա վրա, հնարավոր է, քսան տարի եմ մտորել, իսկ դուք ենթադրում եք, որ՝ նստած էի, ու մեկ էլ հինգ կոպեկանոց ամեն տողի համար, ու պատրաստ է…!»^[86]

«Քիմիկոսներ»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հասարակության մեջ, այն ժամանակ, երբ քիմիան դեռևես չուներ հայտնի նշանակության բացատրություն, և բավական «մութ» գործունեություն ուներ, «քիմիկոսներ» ժողովրդական լեզվով անվանում էին ավազակներին, խարդախներին և ճարպիկ մարդկանց։ Քննարկենք մի այդպիսի փաստ Դ. Մենդելեևի կյանքից, որի մասին պատմում էր անձամբ ինքը. «Գնում եմ մի անգամ կառքով, երբ ինձ հանդիպակաց ուղղությամբ ոստիկանները բերում են մի խումբ ավազակների։ Կառապանը շուռ է գալիս ու ասում՝ Տես, քիմիկների են տանում»^[87] Այս տերմինը իր ինքնատիպ և բեկումնային զարգացումը ստացավ, XX դարի կեսերին, ԽՍՀՄ-ում, երբ խորհրդային պատժիչ համակարգը, ոչ ծանր հանցանքների համար իրենց պատիժը կրող քաղաքացիներին, ուղղիչ գաղութների սահմաններում, հնարավորություն էր տալիս աշխատել սկզբնական շրջանում քիմիական պրոֆիլի, հետագայում առողջության համար տարբեր աստիճանի վտանգավոր արդյունաբերական հաստատություններում։ Այս պատիժի ստացավ քիմիա (հարկադիր աշխատանքներ) անվանումը, և այն բոլոր մարդիկ, ովքեր իրենց պատիժը կրում էին նման բնագավառի հաստատություններում, նույնպես կոչվում էին «քիմիկոսներ»։

Մենդելեևի ճամպրուկներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գոյություն ունեն զանազան տեսակի ավանդազրույցներ, առասպելներ և անեկդոտներ, որոնք պատմում են Դ. Ի. Մենդելեևի կողմից «ճամպրուկների արտադրության» մասին։ Իրականում, նա, Սիմֆերապոլում անգործ եղած ժամանակ, որոշակի փորձ էր ձեռք էր բերել կարտոնե և հյուսվածքային աշխատանքների մեջ, երբ Ղրիմի պատերազմի և գիմնազիայի փակման ժամանակ, գտնվելով պատերազմի թատերաբեմում, ստիպված էր զբաղվել այդպիսի աշխատանքներով։ Հետագայում, ունենալով փաստաթղթերի, լուսանկարների, ռեպրոդուկցիաների խոշոր քանակ պարունակող ահռելի արխիվ, որոնք արվել էին հենց գիտնականի կողմից տպագրական նյութերով և նամակների ժանրով, պարբերաբար դրանք սոսնձում էր կարտոնե կաղապարների վրա։ Եվ այս գործում հասավ մեծ վարպետության։ Գոյություն ունի մի «հավաստի» անեկդոտ, ըստ որի էլ ծնունդ են առել այս թեմային առնչվող մնացածները։ Իր աշխատանքների համար գիտնականը բոլոր նյութերը գնում էր Գոստինի դվորից։ Մի անգամ, երբ գիտնականը այդ նպատակով մտնում է տնտեսական կրպակ, լսում է իր թիկունքում կատարվող հետևյալ երկխոսությունը՝ «Ո՞վ է այս պաշտոնական պարոնը»-«Միթե չգիտե՞ք, Նա հայտնի ճամպրուկագործ վարպետ Մենդելեևն է»,-հարգալից ձայնով պատասխանում է կրպակի վաճառողը^[88]։

Օղու հայտնագործման առասպել[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1865 թվականի Դմիտրի Մենդելեևը պաշտպանել է «Սպիրտի և ջրի միացման մասին» թեմայով ատենախոսական աշխատանքը, որում նա քննարկել է «սպիրտի և ջրի իրար հետ լուծման ժամանակ» խտացման հարցը, և ընդհանհապես շրջանառվող առասպելին հակառակ, նա օղի չի հայտնագործել, այն գոյություն է ունեցել շատ ավելի վաղ։ «Ռուսական ստանդարտի» էտիկետում գրված է, որ տվյալ օղին համապատասխանում է «ռուսական ստանդարտի բարձր որակին, որը սահմանել է Դ. Մենդելեևի ղեկավարած ցարական կառավարության հանձնաժողովը 1894 թվականին»։ Մենդելեևի անվան հետ կապում են 40° թնդության օղու հավաքածուն։ Սանկտ Պետերբուրգի օղու թանգարանի ինֆորմացիային համաձայն, Մենդելեևը իդեալական էր համարում օղու համար 38° թնդությունը, բայց այդ թիվը կլորացվում էր մինչ 40-ի, որպեսզի հեշտացվեն ալկոհոլային խմիչքների հարկերի հաշվարկը։ Սակայն Մենդելեևի աշխատանքներում այս հավաքածուի մասին պարզաբանումներ չկան։ Սպիրտի և ջրի լուծույթի հատկություններին նվիրված Մենդելեևի ատենախոսությունը, ոչ մի կերպ չի առանձնացնում 40° կամ 38°-ը։ Ավելին, ատենախոսությունը նվիրված է սպիրտի ավելի բարձր՝ մինչ 70°-ի խտությանը։ «Ցարական կառավարական հանձնախումբը» ոչ մի կերպ չէր կարողանում հաստատել օղու տվյալ ստանդարտը, հենց միայն այն պատճառով, որ այս կազմակերպությունը՝ արտադրության կարգավորման ուղիների որոնման հանձնախումբը և իրենց մեջ ալկոհոլ պարունակող խմիչքների առուծախի շրջանառությունը, կազմավորվել է Սերգեյ Յուրևիչ Վիտտեի առաջարկով միայն 1895 թվականին։ Ընդ որում Դ. Մենդելեևը ելույթ է ունեցել հանձնաժողովի նիստերին տարվա վերջում միայն ակցիզի մասին հարցերի շուրջ։ «Ռուսական ստանդարտի» պատրաստողները 1894 տարին ստացել են պատմաբան Ուիլյամ Վասիլևիչ Պոխլյոբկինի շնորհիվ, ով գրել է, որ «ատենախոսություից 30 տարի անց…համաձայնվում է մտնել հանձնախմբի կազմ»,-ավելացնելով այս փոխաբերական երեսուն տարիները 1864 թվականին։ Դ, Մենդելեևի թանգարանի տնօրեն, քիմիական գիտությունների դոկտոր Իգոր Դմիտրևը 40 աստիճանի օղու վերաբերյալ ասել է հետևյալը՝

Այն հայտնագործել է ռուսական կառավարությունը, այն ժամանակ, երբ Մենդելեևը ինը տարեկան էր։ Այդ ժամանակներում ակցիզ էին վերցնում աստիճանից, իսկ այն պետք էր չափել, սակայն չափումների սանդղակը ճշգրիտ չէր։ Բացի դրանից, արտադրությինից մինչ սպառողը, օղին գցում էր իր թնդությունը։ Դրա համար կառավարությունը օրենք արձակեց, ըստ որի օղին սպառողին կհասներ 40 աստիճանի, մինիմումը՝ 38 աստիճան թնություն ունենալով։ Հակառակ դեպքում պրոցեսի մասնակիցները կկանգնեյին պատասխանատվության առջև[89][90][91]։

Սանկտ Պետերբուրգում հասցեներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

^[92][93]

• 1850 (ապրիլ) — Սերգիևյան փողոց (այժմ Չայկովսկու փողոց), Բոլիրովի տուն, Սկերլոտովների բնակարան (չի պահպանվել),
• 1850 (օգոստոս)—1855 — Համալսարանային գիծ, Գլխավոր մանկավարժական ինստիտուտ (տեղակայված էր համալսարանիշենքում) — այժմ Համալսարանային առափնյա, տուն 7/9, Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարան։
• 1856 (մայիս) — Մալայա Սադովայա փողոց, Շենկայի տուն, Ֆ․ Բրանդտի բնակարան (հայտնաբերված չէ),
• 1856 (սեպտեմբեր) — Մալայա Միլիոննայա փողոց, Վեյդլեյի տուն — Բոլշայա Մորսկայա փողոց (Սանկտ Պետերբուրգ), տուն 4,
• 1857 — Պետերբուրգյան կողմ, Սյեզժինյան փողոց, Ժուրինի տուն — Պետրոգրադյան կողմ, Սյեզժինյան փողոց,
• 1861 — Պետերբուրգյան կողմ, Մեծ պողոտա, սեմյոնովի տուն — պետրոգրադի կողմ, տուն 10,
• 1861—1862 — Ժդանովի փողոց, տուն 11/13, Մոժայսկու անվան ռազա-տիեզերական ակադեմիա#2, կադետների կորպուս 2 — Ժդանովի փողոց, տուն 13,
• 1861—1864 — Սադովայա փողոց, Գլխավոր ինժեներական ուսումնարան  — Սադովայա փողոց, տուն 2, ներկայումս այստեղ է գտնվում Ռուսական պետական թանգարանի մասնաճյուղը,
• 1861—1864 — Օբուխովյան պողոտա, տուն 9, Ճանապարհային հաղորդակցության ինժեներների մասնաճյուղ — Մոսկովյան պողոտա, տուն 9, Ճանապարհային հաղորդակցության Պետերբուրգի պետական համալսարան,
• 1862 (август) — Ֆանտանկա, Օրժենսկու եկամտային տուն — Ֆանտանկա գետի առափնյա, տուն 28,
• 1864—1865 — Ցարկոսելսկու և Զագորոդյան պողոտաների անկյուն, Տեխնոլոգիական ինստիտուտ — Մոսկովյան պողոտա, տուն 26, Սանկտ պետերբուրգի տեխնոլոգիական ինստիտուտ
• 1866 (հունվար) — 1890 (օգոստոս) — Համալսարանական ուղի, համալսարանի գլխավոր շենք — համալսարանական ափափողոց , տուն 7/9 — Սանկտ պետերբուրգի պետական համալսարան
• С 1880-х — Համալսարանական ափափողոց, дом 17, Գեղարվեստի կայսերական ակադեմիա — համալսարանական առափնյա, տուն 17,
• С 1881-го — Վասիլևյան կղզի, 10-րդ ուղի, տուն 33, կանանց բարձրագույն (Բեստուժևյան կուրսեր),
• 1890 (օգոստոս) — 1893 (հուլիս) — Վասիլևյան կղզի, Կադետյան ուղի, տուն 9, Լինգենի տուն,
• 1893 (հուլիս) — 1897 — Միավորների գլխավոր պալատում ծառայողական կաբինետ- Մերձբալկանյան պողոտա (այժմ Մոսկովյան պողոտա, 19, բնակարան. 1,
• 1897 — հունվարի 20-ից մինչև 1907 թվականը— Միավորների գլխավոր պալատի բնակելի տուն — Մոսկովյան պողոտա, 19, բն. 4, բն. 5.

Մենդելեևը որպես անձ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հանրագիտակ այս մարդու ողջ գործունեության ետևում թաքնված է նրա անձնական կյանքը՝ իր բազում ալեկոծություններով։

Ահա թե ինչպես է նրան նկարագրում անգլիացի քիմիկոս պրոֆեսոր Տորպեն. «… Նրա բարձր ու պատկառազդու հասակը, գեղեցիկ գլուխը, թավ ու երկար մազերը, արտահայտիչ դիմագծերը, կոկորդային ձայնը, իմաստալից և ինքնատիպ խոսքը, խորաթափանցությունն ու հումորի զգացումը՝ այս ամենը բնորոշում էր նրան իբրև ուժեղ և արտասավոր անհատի, և նրա ներկայությունն անմիջապես զգացվում էր ցանկացած միջավայրում։ Չնայած բնածին համեստությանը, նա մեծ հեղինակություն էր վայելում…»։

Մենդելեևի որդին՝ Իվան Դմիտրևիչ Մենդելեևը, այսպես է բնութագրել իր հորը. «Ես չեմ հիշում, որ նա, դյուրաբորբոք ու անզուսպ լինելով մեծահասակների նկատմամբ և լինելով ուժեղ մարդ, երբևէ ձայնը բարձրացներ մեզ վրա, կոպիտ խոսք ասեր։ Նա միշտ հույսը դնում էր բացառապես մեր բանականության ու բարձր գիտակցության վրա, երբեք ոչինչ չէր պահանջում, չէր հրամայում, բայց մենք զգում էինք, թե ինչպես կվշտանար մեր թուլությունների համար և սա հորդորներից ու հրամաններից ավելի խիստ էր ազդում»։

Հիշողություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հուշարձաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կլին (քաղաք)|Կլին]

• Դ․ Մենդելեևի տուն-թանգարան [[Մոսկվայի մարզ, Կլինսկու շրջան, գ. Բոբլով

Սանկտ Պետերբուրգ

• Տեխնոլոգիական ինստիտուտի բակում՝ Մոսկվայի պրոսպեկտ, 26/49։ Քանդակագործ Մանիզեր Մատվեյ Հենրիխովիչ։ Հուշարձանը բացվել է 1928 թվականի նոյեմբերի 28-ին^[94].
• Միավորների միջազգային համակարգի շենքի մոտ (այժմ Չաձագիտության Դ․ Ի․ Մենդելեևի անվան) — Մոսկվայի պրոսպեկտ, 19։ Քանդակագործ Скульптор Ի․ Յ․ Գինցբուրգ։ Հուշարձանը բացվել է 1932 թվականի հունվարի 2-ին։ Հարևան շենքի պատին՝ պարբերական համակարգի մոզայիկ աղյուսակը։ 1935 թ., նկ. Վ․Ա․ Ֆրոլով^[95]։
• Փորձարարական բժշկության ինստիտուտի բակում։ հեղինակ Ինոկենտի Ֆյոդորովիչ Բեզպալով, 1935 թվական։

Մոսկվա

• Հուշարձանը գտնվում է ՄՊՀ-ի Քիմիական ֆակուլտետի դիմաց։
• ՄՊՀ-ի բարձրահարկի երկրորդ հարկի նախասրահում։
• Դ․ Ի․ Մենդելեևի անվան Ռուսական քիմիկո-տեխնոլոգիական ինստիտուտ՝ գլխավորկորպուսի առաջին հարկում։
• Կուսկովյան քիմիական գործարանի մուտքի մոտ (մինչ 2012 թվականի շենքի փլուզումը)։

Տյումենի մարզ

• Տոբոլսկում Դ․ Մենդելեևի հուշարձանը։
• Վերին Արեմզյանի գյուղում Դ․ Մենդելեևի հուշարձանը։

Կիև

• Հաղթանակի պրոսպեկտ, 37 (Կիևի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի մուտքի դիմաց։ Հուշարձանը բացվել է 1998 թվականի մայիսին։

Ռուբեժնոյե (Ուկրաինա, Լուգանսկի մարզ)

• Մենդելեև փողոցում Դ․ ի․Մենդելեևի հուշարձանը։

Բաքու

• Ադրբեջանի ազգային գրադարանի դիմաբատին Մենդելեևի հուշարձանը։ Քանդակագործ՝ Էլմիրա Գուսեյնովա^[96]։

Ֆեդերալ նշանակության հուշարձաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ճարտարապետական

• Միավորների միջազգային համակարգի շենքում ծառայողական կաբինետ՝ [[Մոսկվայի պրոսպեկտ (Սանկտ Պետերբուրգ)]] 19, տ. 1։
• Միավորների միջազգային համակարգի պալատի բնակելի շենք՝ [[Մոսկվայի պրոսպեկտ (Սանկտ Պետերբուրգ)]], 19, տ. 4, տ. 5։ Ճարտ. ֆոն Գոգեն

մոնումենտալ արվեստ

• Քիմիկոս Դ․ Ի․ Մենդելեևի արձանը Սանկտ-Պետերբուրգում, [[Մոսկվայի պրոսպեկտ (Սանկտ Պետերբուրգ)]], 19։ Քանդակագործ Իլյա Յակովլեվիչ Գինցբուրգ։ Հուշարձանը բացվել է 1932 թվականի թետրվարի 2-ին։

Թանգարաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

• Դ․ Ի․ Մենդելեևի թանգարան-արխիվ Archived 2009-03-21 at the Wayback Machine. Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարանում
• Դ․Ի․ Մենդելեևի «Բոբլով» թանգարան-դաստակերտը
• Գոսստանդարտի Դ․ Ի․ Մենդելեևի Չափագիտության թանգարանը(չաշխատող հղում)

Բնակավայրեր և կայարաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

• Մենդելեևեսկ քաղաքը (Թաթարստանի հանրապետություն)։
• Մենդելեևո ավանը Մենդելևսկի շրջան (Մոսկվայի մարզի Սոլնեչնոգորսկուշրջան)։
• Մենդելևո երկաթգծային կայանը Պերմի երկրամաս։
• Մենդելեևսկայա մետրոյի կայարանը (Մոսկվա)։
• Մենդելևո միկրոշրջանը Մենդելևո (Տյումենի մարզ)։
• Մենդելեևի ավանը Կոմսոմոլսկ նա Ամուրե (Խաբարովսկի երկրամաս)։

Աշխարհագրության և աստղագիտության մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

• Մենդելեևի սառցադաշտը (Կիրգիզիա), Մենդելեևեց պիկի հյուսիսային շրջանում^[97]
• Մենդելեև խառնարանը Լուսնի վրա։
• Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսում ստորջրյա Մենդելեևի խութը
• Մենդելեևի հրաբուխը (Կունաշիր կղզում)
• (2769) Մենդելեև աստղակերպը (հայտնագործված 1976 թվականի ապրիլի 1-ին, անվանված 1984 թվականի նոյեմբերի 8-ին^[98])
• Ռուսաստանի Պետության Աշխարհագրական կենտրոնը 1983 թվականին։

Գիտական, ուսումնական, արտադրական կազմակերպություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

• Դ․ Ի․ Մենդելեևի անվան Ռուսական քիմիկո-տեխնոլոգիական ինստիտուտ (Մոսկվա)։
• Դ․ Ի․ Մենդելեևի անվան Նովոմոսկովյան քիմիկո-տեխնոլոգիական ինստիտուտ (Նովոմոսկովսկ (քաղաք, Ուկրաինա), Տուլայի մարզ)։
• Դ․ Ի․ Մենդելեևի անվան Տոբոլսկի պետական սոցիալ-մանկավարժական ակադեմիաо^[99]
• Դ․ Ի․ Մենդելեևի անվան Համառուսական Չափագիտության ազգային հետազոտական ինստիտուտ
• Դ․ Ի․ Մենդելեևի անվան Յարոսլավլի նավթամշակման գործարան

Ընկերություններ, համագումարներ, ամսագրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

• Դ․ Ի․ Մենդելեևի անվան ռուսական քիմիական ընկերություն
• Ընդհանուր և կիրառական քիմիայից մենդելեևյան համագումարներ
• Ուսուցիչների համառուսական սեմինար քիմիայից Տոբոլսկում, նվիրված Դ․ Ի․ Մենդելեևի 175-ամյակին^[100]

Արդյունաբերական ձեռնարկություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

• Դ․ Ի․ Մենդելեևի անվան նավթամշակման գործարան Կոնստանտիովսկ ավանում, Յարոսլավլի մարզ։

Նավեր և ինքնաթիռներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

• Գիտահետազոտական նավ «Դմիտրի Մենդելեև», որը 1969-ից մինչ 1993 թվականը կատարել է 51 երթ՝ Համաշխարհային օվկիանոսի տարբեր շրջաններ^[101].
• Աէրոֆլոտ ավիաընկերության Airbus A321 (VQ-BCP) «Դ․Մենդելեև» ինքնաթիռը։

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

• Օլեգ Նիկոլաևիչ Պիսարժեվսկի «Դմիտրի Իվանեվիչ Մենդելեև» (1949, Ստալիյան մրցանակ, 1951)

Դրամագիտություն, ֆիլատելիզմ, ստորագրություն, բոնիստիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

• 1984 թվականին, Դ․ Մենդելեևի 150-ամյակի համար, ԽՍՀՄ-ում թողարկվել է հոբելյանական դրամ։
• Մենդելեևվը պատկերված է 1991 թվականին թողարկված ուրալյան ֆրանկի 100 դրամանոց արտարժույթի դիմային մասում։
• Դմիտրի Մենդելեևը ֆիլատելիայում՝

• 

  Փոստային նամականիշ ԽՍՀՄ,
  1934 թվական

• 

  Փոստային նամականիշ ԽՍՀՄ,
  1951 թվական

• 

  Փոստային նամականիշ ԽՍՀՄ,
  1957

• 

  Փոստային նամականիշ ԽՍՀՄ,
  1969

• 

  Փոստային նամականիշ Ռուսաստան,
  2009

• 
• 

Դ․ Ի․ Մենդելեևը պատկերված է նաև Բուլղարիայի 1984 թվականի փոստային նամականիշի վրա։

Ծանոթագրություններ