Վասիլի Սուխոմլինսկի ուկր.՝ Василь Олександрович Сухомлинський
Ծնվել է	սեպտեմբերի 28, 1918[1] Վասիլևկա, Q12087976?, Ալեքսանդրիայի շրջան, Խերսոնի նահանգ, Ուկրաինական պետություն
Մահացել է	սեպտեմբերի 2, 1970[1] (51 տարեկան) Պավլիշ (քաղաքատիպ ավան, Ուկրաինա), Օնուֆրիևի շրջան, Կիրովոգրադի մարզ, Ուկրաինական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ
Քաղաքացիություն	Ուկրաինայի Ժողովրդական Հանրապետություն և  ԽՍՀՄ
Մասնագիտություն	ուսուցիչ, գրող և լրագրող
Պաշտոն(ներ)	Դասղեկ
Ալմա մատեր	Պոլտավայի ազգային մանկավարժական համալսարան
Կոչում	Q109323397?
Գիտական աստիճան	Մանկավարժական գիտությունների թեկնածու
Պարգևներ	և
Քաղվածքներ Վիքիքաղվածքում

Վասիլի Ալեքսանդրովիչ Սուխոմլինսկի, (ուկր.՝ Василь Олександрович Сухомлинський, սեպտեմբերի 28, 1918^[1], Վասիլևկա, Q12087976?, Ալեքսանդրիայի շրջան, Խերսոնի նահանգ, Ուկրաինական պետություն — սեպտեմբերի 2, 1970^[1], Պավլիշ (քաղաքատիպ ավան, Ուկրաինա), Օնուֆրիևի շրջան, Կիրովոգրադի մարզ, Ուկրաինական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ), խորհրդային ականավոր նորարար մանկավարժ և գրող, ԽՍՀՄ մանկավարժական գիտությունների ակադեմիայի թղթակից-անդամ (1968), մանկավարժական գիտությունների թեկնածու (1955), ՈւԽՍՀ դպրոցի վաստակավոր ուսուցիչ (1958), սոցիալիստական աշխատանքի հերոս (1968)։

Սուխոմլինսկին ստեղծել է մարդասիրական սկզբունքների վրա հիմնված մանկավարժական յուրօրինակ համակարգ, որի կենտրոնում երեխան է, և դաստիարակության ու ուսուցման գործընթացները նպատակաուղղված են նրա անձի զարգացմանը։

Սոխումլինսկին գրել է 400-ից ավելի գիտական աշխատություններ, այդ թվում՝ 44 գիրք, դրանցից առավել հայտնի են հետևյալները՝ «Զրույց դպրոցի երիտասարդ դիրեկտորի հետ», «Երեխաների աշխատանքային դաստիարակությունը գյուղական դպրոցում», «Դպրոցականների մեջ կոլեկտիվիզմի դաստիարակումը», «Դպրոցականի հոգևոր աշխարհը», «Միջնակարգ դպրոցի մանկավարժական կոլեկտիվը», «Աշխատանքը և բարոյական դաստիարակությունը», «Երիտասարդ սերնդի բարոյական իդեալը», «Հավատացե՛ք մարդուն», «Խոհեր մարդու մասին», «Դպրոցի դիրեկտորը՝ ուսումնադաստիարակչական աշխատանքի ղեկավար», «Մարդն անկրկնելի է», «Դեպի երեխայի սիրտը տանող ճամփան», «Երիտասարդ սերնդի մեջ աշխատանքի նկատմամբ բարոյական ազդակների դաստիարակումը», «Մանկության և պատանեկության բարոյական պատվիրանները», «Հայրենիքը սրտում», «Դժվար ճակատագրեր», «Սիրտս նվիրում եմ երեխաներին», «Քաղաքացու ծնունդը»։

Վ. Ա. Սուխոմլինսկու աշխատությունները թարգմանվել են ավելի քան 30 լեզուներով։ Նրա գաղափարներն արդիական են նաև այսօր և ամրագրված են շատ դպրոցների պրակտիկայում։ Ներկայում Սուխոմլինսկու ժառանգության ուսումնասիրությամբ զբաղվում են Վ. Ա. Սուխոմլինսկու միջազգային ասոցիացիան և Սուխոմլինսկու ժառանգության հետազոտողների միջազգային միությունը։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վասիլի Սուխոմլինսկին ծնվել է 1918 թվականին, Վասիլևկա գյուղում (այժմ՝ Կիրովոգրադի մարզ), աղքատ ընտանիքում։ Այստեղ են անցել նրա մանկությունն ու պատանեկությունը։

Հայրը՝ Ալեքսանդր Սուխոմլինսկին, նախքան Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը գյուղական տնտեսություններում աշխատել է որպես հյուսն։ Խորհրդային շրջանում ակտիվ հասարակական գործունեություն է ծավալել. մասնակցել է սպառողական կոոպերացիայի և կոլտնտեսության ղեկավարմանը, եղել գյուղական թերթի թղթակից, կոլտնտեսության լաբորատորիայի պատասխանատու։

Սուխոմլինսկու մայրը՝ Օքսաննա Ավդեևան, տնային տնտեսուհի էր, կատարում էր դերձակի աշխատանք։ Նրանց ընտանիքում մեծանում էին ևս երեք երեխաներ՝ Իվանը, Սերգեյը և Մելանյան։ Նրանք բոլորն էլ հետագայում դարձան ուսուցիչներ, բոլորն էլ դասավանդում էին մայրենի ուկրաիներեն լեզուն և գրականությունը։

Կրթություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սուխոմլինսկին սկզբնական կրթությունը ստացել է Վասիլևկա գյուղի յոթնամյա դպրոցում (1926-1933)։

1933 թվականին Սուխոմլինսկին դիմել է Կրեմենչուգի բժշկական տեխնիկում, բայց շուտով թողնելով այն՝ ընդունվել բանֆակ^{[Ն 1]}, ժամկետից շուտ այն ավարտելուց հետո՝ մանկավարժական ինստիտուտ։ Ինստիտուտի ցերեկային բաժնում Սուխոմլինսկին սովորել է ընդամենը երկու տարի։

1935 թվականին, երբ 17 տարեկան էր, դարձավ հայրենի գյուղից ոչ հեռու մի տարրական դպրոցի ուսուցիչ։ Այնուհետև փոխադրվեց Պոլտավայի մանկավարժական ինստիտուտ՝ որպես հեռակայող, և այն ավարտեց 1939 թվականին^[2]։

Մասնակցությունը հայրենական պատերազմին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1941 թվականին Սուխոմլինսկին՝ որպես կամավոր, մեկնել է ռազմաճակատ։ Կինը՝ Վերա Պետրովնան, ում հետ ամուսանցել էր 1939 թվականին, մնում է ծնողների հետ։ Ֆաշիստական օկուպացիայի ժամանակ խորհրդային զինվորներին թաքցնելու, նրանց զենք ու զինամթերք տրամադրելու համար ձերբակալում են նրան և տանջամահ անում։

1942 թվականի հունվարին, Սուխոմլինսկին ծանր վիրավորվել է և միայն հրաշքով փրկվել։ Ուվայի (Ուդմուրտիա) զինվորական հիվանդանոցից դուրս գրվելուց հետո նա խնդրում է իրեն նորից ռազմաճակատ ուղարկել, բայց հանձնաժողովը մերժում է զինվորական ծառայությանը պիտանի ճանաչել։ Ուվայում Սուխոմլինսկուն նշանակում են միջնակարգ դպրոցի տնօրեն։

Մանկավարժական գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գործունեությունը Պավլիշի միջնակարգ դպրոցում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատերազմի ավարտից հետո Սուխոմլիսնկին վերադառնում է հայրենիք և նշանակվում շրջանային ժողկրթբաժնի վարիչ, ապա` 1947 թվականին, Պավլիշի միջնակարգ դպրոցի տնօրեն և այդ պաշտոնում մնում մինչև կյանքի վերջը։ Այն ժամանակ դա սովորական, շարքային դպրոց էր, այն էլ համարյա ավերված՝ պատերազմի տարիներին, այն հռչակավոր դարձրեց Սուխոմլինսկին։

Սուխոմլինսկու մանկավարժական փորձը Պավլիշի միջնակարգ դպրոցում զգալի ներդրում էր 20-րդ դարի գյուղական դպրոցի զարգացման գործում։

Շատ հեղինակներ (Մ. Ի. Մուխին, Ե. Յ. Տիտովա և այլք), ուսումնասիրելով Սուխոմլինսկու մանկավարժական ժառանգությունը, ուշադրությունը կենտրոնացնում են նրա մարդասիրական գաղափարների և համընդհանուր մանկավարժական խորհուրդների վրա (մարդասիրական վերաբերմունք աշակերտների նկատմամբ, հետաքրքրասիրության դաստիարակում, ուսումնական և աշխատանքային գործունեության զուգորդում, գեղագիտական և աշխատանքային դաստիարակության միասնություն, անհատական մոտեցում սովորողներին և ուսուցիչներին, մանկավարժական կոլեկտիվի ձևավորում և այլն), բայց ինքը՝ Սուխոմլինսկին, 33 տարի աշխատելով Պավլիշի դպրոցում, իր գլխավոր առաքելությունը համարում էր գյուղական միջավայրում կրթության զարգացումը^[4]։

Պավլիշի դպրոցի ուսումնադաստիարակչական աշխատանքի բազմամյա փորձը շարադրված է հեղինակի «Պավլիշի միջնակարգ դպրոցը» գրքում, որը նա բնութագրում էր որպես «Գյուղական միջնակարգ դպրոցում ուսումնադաստիարակչական աշխատանքի փորձի ընդհանրացում»։ Այստեղ մանրամասն քննարկվում է դպրոցի ուսումնադաստիարակչական աշխատանքների կազմակերպմանը, մանկավարժական կոլեկտիվին, ուսուցիչ-աշակերտ փոխհարաբերություններին, ինչպես նաև սովորողների ֆիզիկական, բարոյական, մտավոր, աշխատանքային, գեղագիտական դաստիարակությանը վերաբերող մի շարք հարցեր։

Ըստ Սուխոմլինսկու՝ աշակերտական կոլեկտիվների հաջող ձևավորման, կոլեկտիվների ստեղծագործական գործունեության զարգացման և կատարելագործման, ուսուցիչ-աշակերտ համակարգում ավագ և կրտսեր սերունդների բարեկամության հաստատման, ստեղծագործական ինքնավարության զարգացման վճռական պայման է ծառայում համերաշխ ուսուցչական կոլեկտիվը։ Այն հարցի պատասխանը, թե նա որտեղից էր գտել այնպիսի ուսուցիչներ, որպիսիք Պավլիշի դպրոցում էին, հետևյալն է. Սուխոմլինսկին նրանց տեսնում էր սովորական ուսուցիչների մեջ, աճեցնում ու դաստիարակում նրանց։ Միևնույն ժամանակ՝ ուսուցիչներն իրենք էին Սուխոմլինսկու լավագույն աջակիցն ու հենարանը։ Պավլիշի դպրոցի բոլոր նվաճումները նրա լավագույն ուսուցիչների համատեղ ջանքերի արդյունքն էին, և Սուխոմլինսկու շատ գրքեր նվիրված են նրանց փորձի լուսաբանմանը։

Մեր մանկավարժական կոլեկտիվը համախոհների մի ստեղծագործական ընկերակցություն է, որտեղ յուրաքանչյուրն իր անհատական ավանդն է բերում, յուրաքանչյուրը, հոգեպես հարստանալով կոլեկտիվի ստեղծագործականության շնորհիվ, միևնույն ժամանակ՝ հոգեպես հարստացնում է իր ընկերներին[6]։

Պավլիշի դպրոցի կոլեկտիվը ստեղծվել էր ոչ թե առանձնապես օժտված դաստիարակների ու մանկավարժների հատուկ ընտրությամբ, այլ Սուխոմլինսկու ջանքերով, իր աշխատակիցներին համախմբելու ու ոգևորելու նրա կարողությամբ։

Սոխոմլինսկին իր դպրոցում մեծ ուշադրություն էր դարձնում սովորողների և ուսուցիչների փոխհարաբերություններին վերաբերող հարցերին, նա այն համարում էր ուսումնադաստիարակչական գործընթացի հիմքը։

Ուսուցչին ու աշակերտին հոգեպես կապող տասնյակ հարյուրավոր թելերն այն շավիղներն են, որ տանում են դեպի մարդկային սիրտը, դա ուսուցչի ու աշակերտների մտերմության, ընկերության կարևորագույն պայմանն է։ Մենք ձգտում ենք այն բանին, որ ուսուցչին և աշակերտներին համախմբի հոգևոր ընդհանրությունը, որի ժամանակ մոռացվում է, թե մանկավարժը ղեկավար է ու դաստիարակ[7]։

Պավլիշի դպրոցում առանձնահատուկ ուշադրություն էր հատկացվում նաև սովորողների հետաքրքրությունների բացահայտմանն ու դրանց հաշվառմանը։ Սուխոմլինսկին երեխաների՝ իրենց համար հետաքրքիր աշխատանքներով զբաղվածությունը համարում էր դպրոցական կարգապահության հիմքը։

Նա կարևորում էր նաև աշակերտների մասնակցությունը դպրոցի ամբողջ կյանքին։ Դպրոցական ինքնավարությունը նախատեսում էր աշակերտների մասնակցություն դպրոցի մանկավարժական խորհուրդներին, տարբեր ակումբների, գիտական և մարզական խմբակների, ցուցահանդեսների, ներկայացումների։

Արտադասարանային աշխատանքը ինքնանպատակ չէ՝ աշակերտը պետք է ինչ-որ բանում հետաքրքրություն գտնի, որպեսզի բոցավառվի հոգևոր գործունեության կրակը, որպեսզի ամրապնդվի սեփական արժանապատվության զգացումը, և այն ժամանակ նա կսկսի լավ սովորել…Երեխային պետք է տալ հպարտության, արժանապատվության զգացում, արթնացնել նրա մեջ խիղճ, նրբազգացություն ուսուցչի ասածի հանդեպ։ Իսկ դրա համար երեխային պետք է բերել հեքիաթների սենյակ, երաժշտության սենյակ, գրադարան, արհեստանոց…[8]

Սուխոմլինսկին կարևոր նշանակություն էր տալիս արտադասարանական պարապմունքներին, նշելով, որ դրանք պետք է հետաքրքրություն առաջացնեն երեխաների մեջ․ «Դաստիարակել միայն դասերի ընթացքում անհնար է։ Դաստիարակը պետք է հանդիպի աշակերտին նաև դասարանից դուրս»։ Պավլիշի դպրոցում առանձնահատուկ նշանակություն էր տրվում արշավներին, դպրոցական երեկոներին, ուսուցչի և աշակերտների համատեղ աշխատանքին։

1955 թվականին Կիևի համալսարանի գիտական խորհուրդը Սուխոմլինսկուն շնորհում է մանկավարժական գիտությունների թեկնածուի գիտական աստիճան։

1957 թվականին գիտնականն ընտրվում է ՌԽՖՍՀ մանկավարժական գիտությունների ակադեմիայի թղթակից անդամ։

1958 թվականին ՈւԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը նրան շնորհել է դպրոցի վաստակավոր ուսուցչի պատվավոր կոչում։

1968 թվականին նա ընտրվել է ԽՍՀՄ մանկավարժական գիտությունների ակադեմիայի թղթակից անդամ։

1968 թվականին ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահությունը Վ. Ա. Սուխոմլինսկուն շնորհել է սոցիալիստական աշխատանքի հերոսի կոչում։

Հայրենական մեծ պատրեազմին մասնկացելու և ժողովրդական կրթությանը մատուցած ծառայությունների համար Վ. Ա. Սուխոմլինսկին պարգևատրվել է ութ մեդալով, Վ. Ի. Լենինի երկու շքանշանով, Ա. Ս. Մակարենկոյի մեդալով։

Գրական գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սուխոմլինսկու առաջին մեծ գիրքը՝ «Կոլեկտիվիզմի դաստիարակումը դպրոցականների մեջ» լույս է տեսել 1956 թվականին։ Այնուհետև լույս են տեսնում «Միջնակարգ դպրոցի մանկավարժական կոլեկտիվը», «Աշխատանքի նկատմամբ կոմունիստական վերաբերմունքի դաստիարակումը»։ Այդ գրքերում ոչ միայն պավլիշյան դպրոցի նկարագրությունն էր, այլև Սուխոմլինսկու մանկավարժական առաջին հայտնագործումները։

1961 թվականին Մոսկվայում լույս է տեսնում Սուխոմլինսկու «Դպրոցականի հոգևոր աշխարհը» գիրքը։ Այստեղ առաջին անգամ ձևակերպված են Սուխոմլինսկու ընդհանուր հայացքները դաստիարակության վերաբերյալ։ Այս գրքից հետո լույս են տեսնում «Երիտասարդ սերնդի բարոյական իդեալը» (1963), «Անհատի դաստիարակումը սովետական դպրոցում» (1965) գրքերը։

1969 թվականին Մոսկվայում լույս է տեսնում Սուխոմլինսկու «Պավլիշի միջնակարգ դպրոցը» մենագրությունը։ Նույն տարում հրատարակվում է նրա առավել նշանավոր գրքերից մեկը՝ «Սիրտս նվիրում եմ երեխաներին» ^{[Ն 2]} և դրանից հետո դրա շարունակությունը՝ «Քաղաքացու ծնունդը» (1970):

Վախճան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մահվանից առաջ «Ժողովրդական կրթություն» ամսագրին ուղարկած իր նամակում Սուխոմլինսկին գրում է.

«…Իմ առողջական վիճակն այժմ այնպիսին է, որ որոշ ժամանակ անց իմ կրծքում պատերազմից մնացած երկու մետաղաբեկորները կշարժվեն մի քանի միլիմետր՝ սրտիցս ոչ հեռու ինչ-որ մի անոթի ուղղությամբ, և այնժամ…կարող եք հավատալ, որ ես բոլորովին ողջամիտ եմ վերաբերվում այն բանին, թե ինչ տեղի կունենա այդ դեպքում, սակայն լավ կլիներ, որ այդ մասին վաղօրոք չիմացվեր։ Դժբախտաբար, ես այդ մասին գիտեմ։ Գիտեմ բժշկից։ Նոր վիրահատություն անել չի կարելի՝ սիրտս չի դիմանա։ Այդ ոչ մեծ բեկորների ողորմածությամբ ինձ մնացած ժամանակի ընթացքում ես ուզում եմ որքան կարելի է շատ բան անել։ Կաշխատեմ ամբողջ ուժով, որպեսզի ավարտեմ ամենագլխավորը՝ մի քանի անվարտ գրքեր…»:

Այնուամենայնիվ վիրահատությունն արվեց՝ այլ ելք չկար։ Սուխոմլինսկին մահացավ 1970 թվականի սեպտեմբերի 2-ին՝ գիտակցության չգալով։

Պարգևներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

• Սոցիալիստական աշխատանքի հերոս (1968)։
• Երկու Լենինի շքանշան։
• Կարմիր աստղի շքանշան։

Պատվավոր կոչում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կիրովոգրադի պատվավոր քաղաքացի (1998)

Մանկավարժական հայացքները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սուխոմլինսկին ստեղծել է մարդասիրական սկզբունքների վրա հիմնված մանկավարժական յուրօրինակ համակարգ, որի կենտրոնում երեխան է^[10]։ Ըստ նրա՝ յուրաքանչյուր երեխայի երջանիկ ապրելու բանալին նրա անձի և իրավունքների նկատմամաբ հարգանքն է^[11]։

Մանկությունը մարդկային կյանքի կարևորագույն ժամանակաշրջանն է. ոչ թե ապագա կյանքի նախապատրաստություն, այլ իսկական, պայծառ, յուրօրինակ, անկրկնելի կյանքը։ Եվ այն բանից, թե ինչպես է անցել այդ մանկությունը, ով է նրան ձեռքից բռնած տարել մանկական տարիներին, ինչ է ստացել նրա բանականությունն ու սիրտը շրջապատի աշխարհից, այդ ամենից է որոշակիորեն կախված, թե ինչպիսի մարդ կդառնա այսօրվա մանուկը[12]։

Սուխոմլինսկու մանկավարժական գործունեության հիմքում ընկած էր անհատականությունների դաստիարակությունը։ Նա երեխաների մեջ դաստիարակում էր անհատական վերաբերմունք շրջապատող իրականության, իրենց արած գործի հանդեպ, նաև՝ պատասխանատվություն հարազատների, ընկերների, հասարակության և, որ ամենակարևորն է՝ սեփական խղճի հանդեպ։

Երեխայի նկատմամբ մարդասիրական վերաբերմունքը նշանակում է ուսուցչի կողմից այն պարզ ու իմաստուն ճշմարտության ըմբռնումը, որ առանց երեխայի ներքին հոգևոր ջանքերի, առանց նրա լավը լինելու ցանկության, անիմաստ է դպրոցը, անիմաստ է դաստիարակությունը^[13]։

Դաստիարակության գործընթացի էությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ա. Ս. Մակարենկոյի այն հայտնի միտքը, որ դաստիարակության մեջ չի կարող լինել մեկուսացված միջոց, այսինքն, որ չի կարելի դաստիարակության բոլոր խնդիրները լուծել մեկ միջոցով, Սուխոմլինսկին զարգացնում է, ցույց տալով, որ ոչ միայն չի կարելի գործադրել մեկ միջոցը, այլև չի կարելի անտեսել դաստիարակության համակարգի թեկուզ որևէ կողմը։ Բաց թողնելով որևէ մեկը՝ համոզմունքների դաստիարակումը, մարդկայնության դաստիարակումը, հնարավոր չէ լուծել որևէ այլ խնդիր։

Չկա առանձին մտավոր, առանձին բարոյական, առանձին աշխատանքային դաստիարակություն։ Ուսուցչի առջև մի ամբողջություն է՝ երեխան, նրա հոգևոր կյանքը։ Դաստիարակությունը ճշտորեն արտացոլում է կյանքը, և այն պետք է լեցուն լինի կյանքով ու համապատասխանի կյանքին, այդ դեպքում միայն ուժ կունենա։

Ըստ Սուխոմլինսկու՝ դաստիարակության նպատակն անձի բազմակողմանի զարգացումն ու բարոյական կատարելությունն է։ Սուխոմլինսկին հավատում էր, որ յուրաքնաչյուր երեխայի մեջ կա լավը, և դաստիարակության գործընթացը պետք է կառուցել դրականի վրա հենվելու սկզբունքի հիման վրա։

Դժվար երեխայի հանդեպ դաստիարակի և նույնիսկ կոլեկտիվի անզորության պատճառը թաքնված է ոչ թե այն բանում, որ այդ սանը անուղղելի է, այլ նրանում, որ դաստիարակության գործընթացը կեղծ ճանապարհով է գնում, դաստիարակը ձգտում է միայն արմատախիլ անել արատները, լավագույն դեպքում կանխել դրանց առաջացումը։ Փորձը ցույց է տալիս, որ այդ ճանապարհով չի կարելի դաստիարակել կայուն բարոյական համոզմունքներ։ Դպրոցում գտնվելու առաջին օրվանից պետք է կարողանալ տեսնել և անդուլ կերպով զարգացնել, ամրացնել երեխայի մեջ եղած ամեն լավը[15]։

Աշխատանքային դաստիարակություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սուխոմլինսկու մանկավարժական համակարգում աշխատանքային դաստիարակությունը դիտարկվում է որպես երիտասարդ սերնդին հասարակական արտադրությանը մասնակից դարձնելու գործնական նախապատրաստում, միևնույն ժամանակ բարոյական, մտավոր և գեղագիտական դաստիարակության կարևորագույն տարր։ Սուխոմլինսկին ձգտում էր աշխատանքային դաստիարակության այնպիսի համակարգ ստեղծել, որում աշխատանքը ձևավորում է անձնավորության բարոյական և ինտելեկտուալ կերպարը։

Սուխոմլիսնկու համար աշխատանքային դաստիարակությունն ամենից առաջ սիրո դաստիարակությունն է աշխատանքի նկատմամբ^[16]։

Աշխատանքային դաստիարակության սկզբունքները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սուխոմլինսկին առանձնացնում է աշխատանքային դաստիարակության հետևյալ սկզբունքները.

• Աշխատանքային դաստիարակության և ընդհանուր՝ բարոյական, մտավոր, գեղագիտական, ֆիզիկական զարգացման միասնությունը։

Աշխատանքը միայն այն ժամանակ է դառնում դաստիարակող ուժ, երբ անհատի և կոլեկտիվի ինտելեկտուալ կյանքը հարստացնում, ստեղծագործական հետաքրքրությունները հագեցնում է բազմակողմանի բովանդակությամբ։

• Անհատականության բացահայտումը, հայտնաբերումը, զարգացումը աշխատաքնում։

Աշխատանքը կարող է դառնալ բերկրանքի աղբյուր միայն այն ժամանակ, երբ մարդը նրանում տեսնում է ինչ-որ նշանակալից բան, ավելին քան միջոցների ստացում նյութական պահանջմունքների բավարարման համար. հոգևոր ստեղծագործություն, իր ընդունակությունների, տաղանդի բացահայտում։

Աշխատանքային դաստիարակության մեր իդեալը կայանում է նրանում, որ յուրաքնաչյուր մարդ պատանեկության և վաղ երիտասարդության տարիներին գտնի այն աշխատանքը, որում առավել լրիվ և վառ կերպով կբացահայտվեն նրա բնատուր ընդունակությունները, որը նրան կբերի հոգևոր ստեղծագործության երջանկություն[17]։

• Վաղ ներգրավումը արտադրական աշխատանքի մեջ։

Նախքան աշխատանքի հասարակական նշակությունը հասկանալը, երեխան պետք է զգա, որ առանց աշխատանքի հնարավոր չէ ապրել, որ աշխատանքն է պարգևում հոգևոր կյանքի ուրախությունը, լիակատարությունը։ Աշխատանքը երեխայի հոգևոր կյանքի մեջ պետք է մտնի դեռևս կրտսեր հասակում։ Երեխային պետք է ցույց տալ աշխատանքի հասարակական և ստեղծագործական կարևորությունը, նրանց համոզել, որ նրանք մասնակցում են հասարակության համար նյութական արժեքներ ստեղծելուն։

• Աշխատանքի տեսակների բազմազանությունը։

Երեխայի էությանը հատուկ է աշխատանքային գործունեության երկու, երեք տեսակներ փոխելու ձգտումը, զուգակցումը, համատեղումը։ Գործունեության բազմազանության, գործի նորության մեջ երեխան բավականություն է գտնում։ Միաժամանակ զբաղվելով աշխատանքի երկու կամ երեք տեսակով՝ յուրաքանչյուր աշակերտ ձեռք է բերում տարբեր հմտություններ և կարողություններ։

• Աշխատանքի ստեղծագործական բնույթը, բանականության և ձեռքերի ջանքերի զուգակցումը։

Ֆիզիկական աշխատանք կատարելու ամենաուժեղ մղումներից մեկն այդ աշխատանքի մտահղացման նշանակությունն է, բանականության և ձեռքերի ջանքերի զուգակցումը։ Որքան ավելի նշանակալի է մտահղացումը, այնքան ավելի մեծ հետաքրքրությամբ է կատարվում աշխատանքը^[18]։

Գեղագիտական դաստիարակություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սուխոմլինսկին մշակել է «դաստիարակությունը գեղեցկությամբ» համալիր գեղագիտական ծրագիրը։ Ըստ նրա՝ գեղագիտական դաստիարակության կարևորագույն խնդիրն է երեխային սովորեցնել շրջակա աշխարհի մեջ տեսնելու հոգևոր հարստություն, բարություն, սրտացավություն և դրա հիման վրա իր մեջ արմատավորելու գեղեցիկը։

Գեղագիտական պահանջմունքների, զգացմունքների, ապրումների հարստության կարևոր պայմաններից մեկը մարդու ինտելեկտուալ խոր զարգացումն է։ Այդ պատճառով էլ գեղագիտական դաստիարակությունը ենթադրում է երեխայի ծանոթացումը համաշխարհային մշակույթի նվաճումներին, մարդկության մշակութային արժեքներին։

Սուխոմլինսկու դպրուցում հենց առաջին օրերից երեխաներին սովորեցնում էին հասկանալ շրջակա աշխարհի, բնության գեղեցկությունը։ «Գեղեցկության ըմբռնումը, իմաստավորումը գեղագիտական կրթության հիմքն է, առանցքը,-գրում է Սուխոմլինսկին,-գեղեցիկի ընկալումից և ճանաչումից է սկսվում գեղագիտական մշակույթի դաստիարակումը, զգացմունքների դաստիարակությունը»։

Մենք ձգտում ենք, որ երեխայի հագևոր կյանքի բոլոր ոլորտների՝ մտավոր և ֆիզիկական աշխատանքի, ստեղծագործության, հասարակական գործունեության, բարոյագեղագիտական հարաբերությունների, բարեկամության, սիրո միջով կարմիր թելի նման անցնի միտքը, թե գեղեցկությունը հարկավոր է գնահատել և պահպանել[19]։

Գեղագիտական դաստիարակության համակարգում կարևոր դեր են խաղում ճանապարհորդությունները դեպի գեղեցիկի աշխարհը՝ էքսկուրսիաներն ու արշավները, դիտումները, բնության երևույթների վերլուծումը։ Այդ կերպ՝ երեխաները տեսնում են թե ինչպես է ծնվում գեղեցկությունը, լսում բնության երաժշտությունը։

Բարոյական դաստիարակություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բարոյական դաստիարակության ուղղությամբ տարվող աշխատաքներում Սուխոմլինսկին գլխավորը համարում էր անձնավորության գաղափարական հիմքի՝ քաղաքացիական հայացքների, համոզմունքների, զգացմունքների, վարքի, արարքների, խոսքի ու գործի միասնության ձևավորումը։

Բարոյական դաստիարակության մեջ, ըստ Սուխոմլինսկու՝ մեծ դեր են խաղում էթիկական զրույցները և էթիկական պատմությունները։ Բայց միայն դրանք բավարար չեն, կարևոր է, որ խոսքը վերածվի գործի, աշխատանքի, արարքի, միայն այդ դեպքում է երեխան ձեռք բերում բարոյական փորձ և օրինակելի վարքագիծ։

Վեհ գաղափարները դաստիարակչական տեսակետից նրանով են արժեքավոր, որ դրանց շնորհիվ ստեղծվում է կոլեկտիվի և անհատականի, հասարակականի ու անձնականի միասնություն։ Այդ միասնությունը ընդհանրապես բարոյական դաստիարակության կարևոր պայմանն է[21]։

Բարոյական դաստիարակության վերջնարդյունքը Սուխոմլինսկին համարում էր անձնական բարոյական համոզմունքների ձևավորումը։ Ըստ նրա՝ դրանք բնութագրում են մարդու հոգևոր կերպարը, մտքի և արարքի, խոսքի և գործի միասնությունը վարքի մեջ։ Բարոյական համոզմունքի մասին կարելի է խոսել այն ժամանակ, երբ ճշմարտության հասկացության իմացումը խոր կերպով արտացոլվում է մարդու անձնական հոգևոր աշխարհում, դառնում նրա անձնական հայացքը, արթնացնում խոր զգացմունք, միանում նրա կամքին և դրսևորվում նրա գործունեության մեջ, վարքագծում, արարքներում՝ ուրիշ մարդկանց և իր իսկ նկատմամբ։

Ըստ Սուխոմլիսնկու՝ բարոյական համոզմուքների ամուր, անխախտ հիմքը դրվում է մանկության և վաղ պատանեկության տարիներին, երբ բարին ու չարը, պատիվն ու անպատվությունը, արդարացիությունն ու անարդարացիությունը երեխայի ըմբռնմանը մատչելի են միայն այն բանի բարոյական իմաստի վառ ակներևության դեպքում, ինչը նա տեսնում է, անում, դիտում։ Բարությունը, պատվասիրությունը և արդարացիությունը երեխային պետք է անձնական ուրախություն պատճառեն, իսկ չարիքը, անպատվությունը, անարդարությունը՝ դառնություն, տագնապ, նույնիսկ անձնական վիշտ^[22]։

Մտավոր դաստիարակություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մտավոր դաստիարակությունն ընդգրկում է գիտելիքների ձեռքբերում և գիտական աշխարհայացքի ձևավորում, իմացական և ստեղծագործական ընդունակությունների զարգացում, մտավոր աշխատանքի մշակույթի ձևավորում, հետաքրքրության և պահանջմունքի դաստիարակում մտավոր գործունեության, գիտական գիտելիքների անընդհատ հարստացման, դրանք կյանքում կիրառելու ընթացքում։

Մատվոր դաստիարակություն տեղի է ունենում գիտական գիտելիքներ ձեռք բերելու ընթացքում, բայց չի հանգում միայն դրանք որոշակի ծավալով կուտակելուն։ Գիտելիքների ձեռքբերման գործընթացը և դրանց որակական խորացումը կդառնան մտավոր դաստիարակության գործոն միայն այն ժամանակ, երբ գիտելիքները դառնան անձնական համոզմունքներ, մարդու հոգևոր հարստություն, որոնք անդրադառնում են նրա կյանքի նպատակասլացության, նրա աշխատանքի, հասարակական ակտիվության, հետաքրքրությունների վրա։ Աշխարհայացքի ձևավորումը մտավոր դաստիարակության միջուկն է։

Ուսուցումը մտավոր դաստիարակության կարևորագույն միջոցն է։ Ուսուցման գործընթացում մտավոր դաստիարակության հաջողությունը բնորոշվում է այնպիսի գործոններով, ինչպիսին են՝ դպրոցի ամբողջ հոգևոր կյանքի հարստությունը, ուսուցչի հոգևոր հարստությունը, նրա լայն մտահորիզոնը, նրա կոմպետենտությունը, ուսումնական ծրագրերի բովանդակությունը, ուսուցման մեթոդների բնույթը, սովորողների մտավոր աշխատանքի կազմակերպումը դասին և տանը։

Ուսուցման գործընթացում իրականացվում է մտավոր դաստիարակության գլխավոր նպատակը՝ մտավոր զարգացումը։

Ուսուցչի վարպետությունն աշակերտներին մտածել սովորեցնելու հմտության մեջ է^[23]։

Ուսուցման գործընթացում մտավոր դաստիարակությունն իրականցվում է միայն այն ժամանակ, երբ գիտելիքների կուտակումը, գիտելիքների ծավալի ընդարձակումը ուսուցիչը դիտում է ոչ թե որպես ուսուցման գործընթացի վերջնական նպատակ, այլ միայն որպես իմացական և ստեղծագործական ուժերի և ճկուն, քննախույզ մտքի զարգացման միջոցներից մեկը։

Դիդակտիկական հայացքները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սուխոմլինսկին ուսուցման գործընթացը դիտարկում էր որպես ուրախ աշխատանք, մեծ ուշադրություն դարձնում աշակերտների աշխարհայացքի ձևավորմանը, կարևոր մեծ նշանակաություն էր տալիս ուսուցչի խոսքին, ներկայացնելու գեղարվեստական ոճին, երեխաների հետ հեքիաթների և գեղարվեստական ստեղծագործությունների շարադրմանը։

Երեխաները պետք է ապրեն գեղեցկության, խաղի, հեքիաթի, երաժշտության, նկարների, երևակայության, ստեղծագործության աշխարհում։ Այդ աշխարհը երեխային պետք է շրջապատի նաև այն դեպքում, երբ մենք ցանկանում ենք նրան գրել ու կարդալ սովորեցնել։ Այո՛, թե երեխան ինչպես կզգա իրեն, բարձրանալով իմացության սանդուղքի առաջին աստիճանին, ինչպիսի ապրումներ կունենա նա, դրանից է կախված դեպի գիտելիքներ տանող նրա հետագա ամբողջ ճանապարհը[24]։

Ուսուցման սկզբունքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սուխոմլինսկու դիդկտիկական համակարգում կարելի է առանձնացնել սկզբունքների հետևյալ խմբերը․

• Ուսուցման ձևին վերաբերող սկզբունքներ (այս խումբը ներառում է ուսուցման գործընթացի կազմակերպման ներքին սկզբունքները, որոնք բխում են ուսուցման բուն էությունից)։ Դրանք են․
  • ուսուցման բոլոր ձևերի միջև փոխադարձ կապի,
  • հետադարձ կապի,
  • ուսուցման փուլայնության,
  • ուսուցման գործըթնացի բոլոր մասնակիցների ստեղծագործական և հետազոտական ակտիվության կազմակերպման,
  • ուսումնական պարապմունքների ժամանակ ոչ պաշտոնական, ստեղծագործական մթնոլորտի ստեղծման,
  • հումանիստական մանկավարժության արժեքային կողմնորոշման,
  • սովորողների փորձի վրա հիմնվելու,
  • համատեղ գործունեության,
  • ուսուցման համակարգվածության (ուսուցման նպատակների և խնդիրների, բովանդակության և մեթոդների փոխադարձ կապի),
  • ուսուցման գործընթացի պրոբլամային ձևերի ներդաշնակ համադրման,
  • մանկավարժների և աշակերտների հաղորդակցման տարբեր ձևերի խելամիտ կիրառման սկզբունքները։
• Ինտեգրատիվ սկզբունքներ (այս խումբը ներառում ուսուցման գործընթացի մասնակիցների հետաքրքրությունները միավորող սկզբուքները)։ Դրանք են․
  • ուսուցման և ինքնակրթության փոխադարձ կապի,
  • ուսուցման արդիականություն և գործնական ուղղվածության,
  • մանկավարժական առաջավոր փորձի և գիտականության,
  • գիտելիքների, կարողությունների և հմտությունների միասնության,
  • գիտելիքները գործնականում կիրառելու և ամրապնդելու,
  • ուսուցման և դաստիարակություան ամբողջականության և միասնության սկզբունքները։
• Գործունեական սկզբունքներ (այս խմբում ներառված են գործընթացային խնդիրների լուծմանն ուղղված սկզբունքները)։ Դրանք են․
  • ուսուցման և պրակտիկ գործունեության կապի,
  • ուսուցման բովանդակության հասարակական-արտադրական պայմանավորվածության,
  • ուսումնասիրվող նյութի և երեխայի ունեցած գիտելիքների կապի,
  • ուսուցման խնդիրների իրատեսական բնույթի,
  • շրջապատող իրականության, բնության, սոցիալական միջավայրի, մարդկանց հետ հարաբերությունների ձևավորման սկզբունքները։
• Անձնային-նշանակալի սկզբունքներ (սկզբունքների այս խումբն ուղղված է անձնային խնդիրների լուծմանը)։ Դրանք են․
  • նախապես սահմանված նպատակներին հասնելու քայլերի նպատակաուղղվածության,
  • ուսումնասիրվող նյութի իմաստավորվածության, դրա նկատմամբ քննադական վերաբերմունքի ձևավորման,
  • ուսուցման գործընթացին սովորողի մտավոր և հուզական ներգրավվածության,
  • ուսումնական գործընթացի բովանդակության անհատական ուղղվածության,
  • յուրաքանչյուր մարդու ներդաշնակ զարգացման համար համապատսախան պայմանների ստեղծման,
  • ուսուցման՝ ինքնակրթությանը, ինքնազարգացմանն ուղղվածության սկզբունքները^[25]։

Ուսուցման մեթոդներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սուխոմլինսկին ուսուցման մեթոդները բաժանում էր երկու խմբի.

• մեթոդներ, որոնք ապահովում են սովորողների կողմից գիտելիքների և հմտությունների սկզբնական ընկալումը՝ պատմել, բացատրություն, դասախոսություն, նկարագրություն, հասկացությունների բացատրում, հրահանգավորում, զրույց, գրքի ինքնուրույն ընթերցում՝ գիտելիքների սկզբնական ընկալման նպատակով, ցուցադրում և նկարազարդում (կինո, նկարներ, հեռուստատեսություն, աղյուսակներ, մոդելներ), էքսկուրսիա, պրակտիկ և լաբորատոր աշխատանք,
• գիտելիքի իմաստավորման, զարգացման և խորացման մեթոդներ՝ վարժություններ (բանավոր, գրավոր, տեխնիկական), բնության, աշխատանքի, հասարակական կյանքի փաստերի և երևույթների բացատրում, բանավեճեր, ստեղծագործական գրավոր աշխատանքներ (շարադրություններ, ռեֆերատներ, խնդիրների կազմում, ծրագրավորում), ուսումնական ձեռնարկների և գործիքների պատրաստում, գրաֆիկական աշխատանքներ, լաբորատոր աշխատանքներ, փորձարարություն (ուսումնափորձնական հողամասում, լաբորատորիայում), մեքենաների, մեխանիզմների, սարքավորումների կիրառում՝ գիտելիքներին ու հմտությունները խորացնելու, զարգացնելու, կիրառելու նպատակով, տևական աշխատանքային գործունեություն, որը համակցում է պրակտիկ աշխատանքի նպատակները և հմտությունների կատարելագործման ու գիտելիքների խորացման նպատակները^[26]։

Կախված առարկայի և նյութի բովանդակության առանձնահատկությունից՝ յուրաքանչյուր մեթոդ ունի յուրահատուկ առանձնահատկություններ։ Դասախոսությունը գրականության դասին ունի մի առանձնահատկություն, մաթեմատիկայի դասին՝ մեկ այլ։

Սուխոմլինսկին նշում է, որ մտավոր դաստիարակության հաջողությունը կախված է ուսուցման մեթոդների ստեղծագործական կիրառումից, այն մանրամասնությունների բազմազանությունից, որոնք պայմանավորվում են կոնկրետ իրադրությամբ և նախօրոք չեն կարող նախատեսվել ուսուցման տեսությամբ։ Լիարժեք մտավոր դաստիարակության շատ կարևոր պայման է ուսուցման մեթոդների, դասի կառուցվածքի և ընդհանրապես դրա կազմակերպման և մանկավարժական բոլոր տարրերի համապատասխանությունը նյութի ուսումնական և դաստիարարակչական, ինչպես նաև սովորողների համակողմանի զարգացման նպատակներին. «Գիտելիքները ձեռք են բերվում՝ որպեսզի ինչ-որ ձևով կիրառվեն կյանքում, որպեսզի ուսուցման գործընթացում ձևավորված համոզմունքներով մարդ ղեկավարվի մարդկանց հետ բարոյական, աշխատանքային, հասարակական, գեղագիտական հարաբերություններում»,- գրում է Սուխոմլինսկին։

Ուսուցչին ներկայացվող պահանջներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սուխոմլիսնկին երեխայի ուսուցման ու դաստիարակության գործում առանձնահատուկ նշանակություն էր տալիս ուսուցչի կերպարին, սովորողների հետ ունեցած հարաբերություններին. «Դժվար է գերագնահատել ուսուցչի անձնավորության, նրա հոգևոր կերպարի դերն աշակերտի ընդունակությունների, հակումների, տաղանդի արթնացման և զարգացման գործում»։ Սրանով պայմանավորոված նա խիստ պահանջներ է ներկայացնում ուսուցչի անձին, մասնագիտական պատրաստվածությանը։

Եթե ուսուցիչը դարձել է երեխայի ընկերը, եթե այդ ընկերությունը լուսավորված է ազնիվ հրապուրանքով, ձգտումով դեպի պայծառը, բանականը, երեխայի հոգում երբեք չարություն երևան չի գա։ Եվ եթե դպրոցներում կան չարամիտ երեխաների, ապա միայն այնպատճառով, որ ուսուցիչները չեն ճանաչել նրանց, չեն կարողացել դառնալ նրանց ընկերները։ Դաստիարակությունն առանց երեխայի հետ բարեկամության, առանց հոգևոր ընդհանրության կարելի է համեմատել մթության մեջ խարխափելու հետ[28]։

• Լավ ուսուցիչն, ամենից առաջ, այն մարդն է, որ սիրում է երեխաներին, ուրախություն է ապրում նրանց հետ շփվելիս, հավատում է, որ յուրաքանչյուր երեխա կարող է լավ մարդ դառնալ, կարողանում է ընկերություն անել երեխաների հետ, սրտին մոտ է ընդունում մանկական ուրախությունն ու տխրությունը, ճանաչում է երեխայի հոգին, երբեք չի մոռանում, որ ինքն էլ երեխա է եղել։

Պատահում է, որ երեխան ինչ-որ դատարկ բանից (մեծի տեսակետից) նեղացել է…Սակայն չպետք է մոռանալ, որ երեխան ունի իր ուրախություններն ու դառնությունները, բարին ու չարը չափելու իր մասշտաբները։ Մարդասեր ուսուցիչը երբեք չի մոռանում, որ ինքն էլ երեխա է եղել։ Պետք է մտնել երեխայի դրության մեջ, նրա հետ միասին կիսել նրա վիշտը, օգնության գալ նրան։ Սակավ չի պատահում, երբ երեխայի համար ամենացանկալի ու թանկարժեք օգնությունը հենց այդ համակրությունն է, կարեկցությունը, սրտալիությունը, մինչդեռ անտարբերությունը ցնցում է երեխային…^[29]

• Լավ ուսուցիչը երկրորդ այն մարդն է, որ լավ է տիրապետում այն գիտությանը, որի վրա կառուցված է իր ավանդած առարկան, սիրում է այն, գիտի դրա հորիզոնները՝ նորագույն հայտնագործությունները, հետազոտությունները, նվաճումները։
• Լայն մտահորիզոնը, խոր գտելիքները, հետաքրքրություները դեպի գիտության խնդիրները՝ այս ամենը ուսուցչին անհրաժեշտ են, որ նա կարողանա աշակերտներին ցույց տալ գիտելիքների, առարկայի, գիտության, ուսուցման գործընթացի ձգողական ուժը։ Ուսուցչի մեջ աշակերտը պետք է տեսնի խելացի, գիտակ, մտածող, գիտությանը սիրահարված մարդու։ Որքան ավելի խորն են ուսուցչի գիտելիքները, որքան ավելի լայն է նրա մտահորիզոնը, բազմակողմանի գիտական կրթվածությունը, այնքան ավելի մեծ չափով է նա ոչ միայն դասատու, այլև դաստիարակ։
• Լավ ուսուցիչը, երրորդ, այն մարդն է, որ գիտի հոգեբանություն և մանկավարժություն, հասկանում և զգում է, որ առանց դաստիարակության մասին գիտությանը տիրապետելու անհնարին է աշխատել երեխաների հետ։
• Լավ ուսուցիչը, չորրորդ, այն մարդն է, որ կատարելապես տիրապետում է աշխատանքային այս կամ այն գործունեության համար անհրաժեշտ կարողություններին, իր գործի վարպետն է…^[30]

Համառոտ մատենագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

• «Դպրոցի դիրեկտորը՝ ուսումնադաստիարակչական աշխատանքի ղեկավար» (1955)
• «Կոլեկտիվիզմի դաստիարակումը դպրոցականների մեջ» (1956)
• «Միջնակարգ դպրոցի մանկավարժական կոլեկտիվը»
• «Աշխատանքի նկատմամբ կոմունիստական վերաբերմունքի դաստիարակումը» (1959)
• «Աշխատանքը և բարոյական դաստիարակությունը» (1960)
• «Երիտասարդ սերնդի բարոյական իդեալը» (1960)
• «Հավատացեք մարդուն» (1960)
• «Հարյուր խորհուրդ ուսուցչին» (1960)
• «Դպրոցականի հոգևոր կյանքը» (1960)
• «Դպրոցականի հոգևոր աշխարհը» (1961)
• «Մարդն անկրկնելի է» (1961)
• «Երիտասարդ սերնդի բարոյական իդեալը» (1963)
• «Դեպի երեխայի սիրտը տանող ճամփան» (1963)
• «Անհատի դաստիարակումը սովետական դպրոցում» (1965)
• «Դժվար ճակատագրեր» (1967)
• «Պավլիշի միջնակարգ դպրոցը» (1969)
• «Սիրտս նվիրում եմ երեխաներին» (1969)
• «Քաղաքացու ծնունդը» (1970)
• «Երեխաների աշխատանքային դաստիարակությունը գյուղական դպրոցում»
• «Միջնակարգ դպրոցի մանկավարժական կոլեկտիվը»
• «Խոհեր մարդու մասին»
• «Մանկության և պատանեկության բարոյական պատվիրանները»
• «Զրույց դպրոցի երիտասարդ դիրեկտորի հետ»
• «Հայրենիքը սրտում»
• «Ինչպես դաստիարակել իսկական մարդ»